З часоў беларускага Адраджэння, што адбывалася сто гадоў таму, звыклай грамадска-палітычнай метафарай стаў вобраз сну. Народ спіць, не ведаючы пра ўласную сілу, спіць, затлумёны чужым панаваннем, спіць, далёкі ад навукі і ўсялякага палітычнага чыну, а адраджэнцы будзяць яго, заклікаюць прачнуцца, нясуць асвету і выхаванне.
Вобразы сну шматкроць паўтараліся: спіць зернейка, знойдзенае ў склепе, каб прачнуцца пасля тысячагадовага сну (Максім Багдановіч), спіць курган, людзі, прырода, а вобразы прышласці і мінуўшчыны снуюць перад вачыма (Янка Купала), спяць сялене, зляканыя дзікім паляваннем, а адзіная годная шляхцянка — самнамбула (Уладзімір Караткевіч), спяць усе і ўсё — і толькі пільныя знаўцы нясуць варту і святло абуджэння.
Апошнім разам пра ўсеагульны сон і неабходнасць прачнуцца ўголас казалі ў гады 90-ыя. З таго часу метафара сну водгуку не знаходзіць: яна змізарнелая, абсмяяная, выкрытая. Адраджэнцы (якія выжылі) абвінавачваюцца ў застарэласці, правінцыйнасці, этнанацыяналізме і беспадстаўнай празе да «дыскурсіўнай ўлады», недарэчна ўбранай у шаты асветніцтва (даўно зрынутага з п’едэсталу).
Але беларускія адраджэнцы зусім не былі адзінымі, хто змагаўся са сном. У Еўропе, асабліва ва Еўропе Усходняй, нормай было «будзіць» народы, абуджаць працоўных, займацца асветай, пашыраючы вольную прастору — у часы захопаў і варожага панавання.
Тым не менш, хаця метафару сну яшчэ рана здаваць у архіў, сённяшняя сітуацыязусім іншая. Мы маем справу амаль з усеагульнаю бессаню — падобна той бессані, з якой сутыкнуліся жыхары Макону ў Габрыэля Гарсіа Маркеса.
Калі на пачатку ХХ стагоддзя аграмадная сялянская маса, няграматная і замкнёная (зрэшты, як і ўсе інэртныя замкнёныя групы) надавалася на метафару сну, то сёння гэтае замкнёнасці няма і следу. Ёсць суцэльнае заліванне сецевымі, радыйнымі, тэлевізійнымі плынямі. Калі раней натоўпы маўчалі, то цяпер падпарадкаваныя толькі і могуць, што гаварыць. Няспынныя крыкі ў тэлевізійных шоў, мясакрутка пасечаных слоў, балбатня, зюканне, бессань, бессань — і мы ўсе гледачы гэтае бясконцае бессані. Бессані чужых трызненняў.
Няма магчымасці спыніцца, задумацца, заснуць. Няма магчымасці марыць — і бачыць сны, што вызваляць цябе з бессані.
Эмануэль Левінас так апісаў стан гэтага пазацягнутага маення (як быццам прыгледзеўшыся да сучаснасці):
«Бессань палягае на ўсведамленні таго, што канца-краю гэтаму не будзе, гэта значыць што няма аніякай магчымасці вывесці сябе са стану навязлівай пільнасці — дбання без мэты. Варта яму да цябе прычапіцца, як губляеш усялякае разуменне, адкуль узяўся і куды ідзеш. Сучаснасць склеілася з мінулым і цалкам, анічога не змяняючы, успадкоўвае яго. Доўжыцца, а доўжыцца адна і тая ж цяпершчына — ці адно і тое ж мінулае […] Дбанне, ад якога не схаваешся ў несвядомае і немагчыма схавацца ў сон, як у сваё прыватнае ўладанне, а гэта як раз без сябе, адсутнасць усякага сябе». [1]
Бессань занурае ў «стабільнасць» скрадзенага і захраслага часу, пазбаўляе ўсялякай фантазіі, робіць бясплённым любы рух.
Калі хлопец з вёскі вяршыняю сваіх мараў лічыць пасаду амонаўца ў Савецкім ці Фрунзенскім раёне горада Мінска — гэта бессань.
Калі студэнт юрыдычнага факультэту не зазірае далей за БРСМаўскія піўныя зніжкі — гэта бессань.
Калі газеты толькі перажоўваюць бздуры чыноўнікаў і плююць на парасткі новага — гэта бессань.
І калі шматразовыя «аптымісты» беларускай партыйнае сцэны з кампаніі ў кампанію, як нясвежай кашуляй, махаюць адным і тым самым лозунгам, не змяніўшы ні слоў, ні рыторыкі — гэта бессань і поўная адсутнасць фантазіі, што, нарэшце, дае доступ да прышласці.
Таму сёння задача не абуджаць ад сну, але ствараць сны. Бо сны мы не толькі бачым — але ў іх удзельнічаем, і нават бадзёрасць ёсць сучаснаю формаю сненняў.
Калектыўная задача — ствараць сны, каб сысці ад бессані, навучыцца марыць — і ўвасабляць гэтыя мары ў жыццё, спыніцца — у няспынных відовішчах бессані, задумацца, засяродзіцца — і даць належны адказ.
Бо лепей быць быць творцамі сноў, чым гледачамі бессані.
[1] Эммануэль Левинас, Время и другой; Гуманизм другого человека, переводчик А. В. Парибок, Санкт-Петербург: Высшая религиозно-философская школа, 1998, с. 34.