Дэмакратыя як практыка i iдэя

Беларусь па-ранейшаму застаецца аўтарытарнай краінай без прызнакаў сістэмных зменаў у найбліжэйшай будучыні. Тым не менш, у асобных абшарах назіраецца пэўны прагрэс, які ў доўгатэрміновай перспектыве можа прывесці да больш істотных зрухаў. BTI зафіксаваў, што цягам 2016–2018 гг. у Беларусі адбыўся самы вялікі спасярод усіх краін Еўразіі прагрэс у плане палітычнай трансфармацыі. У той жа час EIU ужо каторы год фіксуе ў Беларусі параўнальна высокі паказнік прыхільнасці да дэмакратыі-як-ідэі: па гэтым параметры ў 2018 годзе Беларусь апярэдзіла не толькі большасць аўтарытарных, але таксама некаторыя дэмакратычныя краіны. На нізкім, аднак, узроўні застаецца палітычны ўдзел, функцыянаванне (намінальна) дэмакратычных інстытутаў і павага да гэтых інстытутаў з боку важных палітычных актораў.

У рапартах Freedom House (FH) і The Economist Intelligence Unit (EIU) на тэму стану дэмакратыі ў свеце ў 2018 годзе Беларусь традыцыйна фігуруе як «аўтарытарная краіна». FH зафіксаваў у 2018 годзе невялікае пагаршэнне агульнага ўзроўню дэмакратыі ў стасунку да папярэдняга года, а з індэкса EIU вынікае, што агульны ўзровень застаўся такім самым [1].

Пры больш дэталёвым аналізе міжнародных рапартаў і індэксаў можна пабачыць, што пад «замарожанай паверхняй» адбываюцца дынамічныя працэсы, якія валодаюць трансфармацыйным патэнцыялам. У межах дадзенага артыкула спынімся на двух аспектах гэтых працэсаў: (а) палітычная трансфармацыя і (б) стаўленне да дэмакратыі-як-ідэі.

Палітычная трансфармацыя: прагрэс ёсць, але прарываў няма

Ацэнка палітычнай трансфармацыі будзе абаперта перадусім на дадзеных нямецкага Фонда Бертэльсмана, які шмат гадоў рэалізуе праект пад назвай Індэкс трансфармацыі Бертэльсмана (BTI). Асноўная задача BTI — фіксаваць грамадска-палітычныя і эканамічныя змены ў краінах з некансалідаванай дэмакратыяй або няразвітымі механізмамі рынкавай эканомікі (гзн. фактычна ўсе краіны апрача краін Паўночнай Амерыкі, Заходняй Еўропы, Японіі, Аўстраліі і Новай Зеландыі).

«Палітычная трансфармацыя» ў разуменні ВТІ уключае ў сябе наступныя параметры: (а) дзяржаўнасць: у якой ступені дзяржава валодае манаполіяй на прымяненне сілы, а таксама наколькі шырокі і моцны кансэнсус наконт легітымнасці дадзенай дзяржавы; (б) палітычны ўдзел: наколькі свабодныя і справядлівыя выбары і ці абраныя кіраўнікі або прадстаўнікі маюць магчымасць ажыццяўляць свае фармальныя функцыі; (в) верхавенства закону: падзел уладаў, у прыватнасці, незалежнасць судоў, грамадзянскія свабоды; (г) стабільнасць дэмакратычных інстытутаў: якасць функцыянавання гэтых інстытутаў і лаяльнасць да іх з боку ўплывовых актораў (перадусім прэзідэнта, сілавікоў, ураду); (д) палітычная і грамадская інтэграцыя: развітасць партыйнай сістэмы, функцыянаванне групаў інтарэсаў, узровень узаемадаверу паміж недзяржаўнымі грамадскімі арганізацыямі і насельніцтвам [2].

На пачатку 2019 года BTI зафіксаваў, што цягам 2016–2018 гг. у Беларусі адбыўся выразны прагрэс у плане палітычнай трансфармацыі, самы вялікі спасярод усіх краін Еўразіі [3]. Індэкс палітычнай трансфармацыі для Беларусі склаў «+0,4» (для параўнання: для Кыргыстана ён склаў «+0,22», для Украіны — «+0,2», для Расеі — «+0,2», для Малдовы — «–0,45»).

Дыяграма: Палітычная трансфармацыя краін Еўразіі цягам 2016–2018 гг. [4]

Такі высокі паказнік атрымаўся перадусім за кошт таго, што ў Беларусіі адбывалася невялікае паляпшэнне ў сферы верхавенства закону і дыялогу з грамадзянскай супольнасцю пры захаванні стабільнасці дзяржаўных інстытутаў і моцнага кансэнсусу наконт існавання дзяржавы. Апошняе пацвярджаецца таксама апытаннем MIA Research, якое праводзілася ў траўні і чэрвені 2018 года на замову Кастрычніцкага Эканамічнага Форуму. На пытанне: «Ці вы ганарыцеся Беларуссю?» 85,8% рэспандэнтаў адказалі «Так» і ўсяго 14,2 –«Не». А на пытанне «Калі выбухне вайна, ці вы будзеце змагацца за сваю краіну?» расклад адказаў быў амаль ідэнтычны: 85,6% — «Так», 14,4% — «Не»[5].

Наўрад ці можна казаць, аднак, пра прагрэс у такіх абшарах як палітычны ўдзел або стабільнасць дэмакратычных інстытутаў. Наяўнасць двух (умоўна) апазіцыйных дэпутатаў у Палаце прадстаўнікоў не вядзе да пашырэння магчымасцяў уплываць на працэс прыняцця рашэнняў, нават у такіх «непалітычных» пытаннях, як «антынаркатычны» Дэкрэт № 328. Заяўлены прэзідэнтам 1 сакавіка 2019 года падчас «Вялікай размовы» намер мадыфікаваць Канстытуцыю ў напрамку яе дэмакратызацыі можна трактаваць як сімптом змены стаўлення да дэмакратычных інстытутаў. Аднак нават гэтая заява адлюстроўвае не столькі змены ў абшары каштоўнасцяў, а хутчэй прагматычны разлік: варыянт на той выпадак, калі Лукашэнка вырашыцца сысці з пасады ў 2025 годзе.

Дэмакратыя: ідэя апераджае практыку

Хоць паказнік агульнага стану дэмакратыі ў Беларусі — паводле EIU– даволі кепскі («3,13» па дзесяцібальнай шкале, 137 месца сярод 167), то па адным з параметраў Беларусь апераджае не толькі большасць іншых аўтарытарных краін, але таксама некаторыя дэмакратычныя краіны. Гэтым параметрам з`яўляецца «палітычная культура», якая замяраецца EIU і ўлічваецца пры фармаванні агульнага паказніку дэмакратыі.

Пазнака «палітычная культура» можа ўводзіць у зман. Гаворка тут не пра ўзровень культуры паасобных палітычных актораў і не якасць палітычных дэбатаў. Па вялікім рахунку, пад «палітычнай культурай» тут падразумяваецца ступень грамадскай падтрымкі для дэмакратыі-як-ідэі. У прыватнасці, бярэцца пад увагу наступнае:

• наколькі моцны грамадскі кансэнсус наконт важнасці дэмакратыі;
• у якой ступені насельніцтва прагне ўлады «жалезнай рукі»;
• наколькі распасюджанае ў грамадстве перакананне, што дэмакратыя не спрыяе захаванню парадку ў грамадстве;
• наколькі распасюджанае перакананне, што дэмакратыя — гэта памеха для эканамічнай сістэмы
• наколькі выразна кампетэнцыі Царквы (цэркваў) адмежаваны ад кампетэнцый дзяржавы.

Вось жа прыхільнасць да дэмакратыі-як-ідэі ў Беларусі ў 2018 годзе была (як і ў папярэднія гады) даволі высокай і была ацэнена экспертамі EIU на «5,63» па дзесяцібальнай шкале.

Табліца 1. Паказнік «палітычнай культуры» для Беларусі на фоне іншых паказнікаў (2018)[6]

Паказнік падтрымкі для дэмакратыі-як-ідэі яшчэ больш уражвае, калі зважым, што ў Цэнтральнай Еўропе і пост-савецкай Еўразіі (усяго 28 краін) Беларусь знаходзіцца ў першай дзясятцы і апераджае шэраг краін Еўразвязу.

Табліца 2. Паказнік «палітычнай культуры» для Беларусі на фоне гэтага ж паказніка для іншых краін рэгіёна (2018)[7].

У Беларусі паказнік «палітычнай культуры» заўсёды быў вышэйшы, чым усе астатнія паказнікі, але ў 2014–2016 гг. быў ён — як на аўтарытарную краіну — надзвычай высокі: «6,25». У 2017 годзе ён знізіўся да «5,63» і застаўся такім жа ў 2018 годзе.

Табліца 3. Паказнік «палітычнай культуры» для Беларусі з 2007 па 2018 г.[8]

«ПК» — палітычная культура; «АПД» — агульны паказнік дэмакратыі.

Узровень «палітычнай культуры» — гэта хоць не адзіны, але даволі важны фактар палітычных зменаў. Нарастанне скепсісу да дэмакратыі-як-ідэі можа быць прадвеснікам пагаршэння сітуацыі з дэмакратыяй-як-практыкі і наадварот: высокі ўзровень прымання ідэі дэмакратыі нярэдка цягне за сабой сістэмныя змены ў напрамку дэмакратызацыі. Добрым прыкладам з`яўляецца Расея: у 2006 годзе, калі ніводзін з індэксаў не кваліфікаў палітычную сістэму ў гэтай краіне як «аўтарытарную» (агульны індэкс дэмакратыі EIU быў тады «5,02»), паказнік «палітычнай культуры» ўжо тады быў вельмі нізкі: «3,75». Праз пару год пачаў рэзка зніжаецца і агульны паказнік дэмакратыі (у 2018 годзе ён склаў «2,94», то бок, ніжэйшы, чым для Беларусі).

Нешта падобнае адбывалася ў Македоніі, з тым адрозненнем, што пагаршэнне стану дэмакратыі не было настолькі выразным. У 2006 г. гэта краіна кваліфікавалася як «заганная дэмакратыя», а агульны паказнік дэмакратыі складаў «6,33». Але нізкі ўзровень «палітычнай культуры» (у 2006 ён, гэтаксама як у Расеі, быў «3,75») папярэднічаў паступовай эрозіі дэмакратыі як такой. У 2016 і 2017 паказнік дэмакратыі для Македоніі складаў усяго «5,23» і «5,27», які крыху павысіўся ў 2018 (5,87), але надалей па стане дэмакратыі краіна застаецца ў катэгорыі «гібрыдных рэжымаў».

У Бразіліі, хоць па стане на 2018 год узровень дэмакратыі надалей высокі («6,9»), то ўсё ж нізкі ўзровень падтрымкі для дэмакратыі-як-ідэі (у 2015 і 2016 — «3,75», а ў 2017 і 2018 — «5») папярэднічаў прыходу да ўлады ў кастрычніку 2018 г. Жаіра Балсанару, адкрытага прыхільніка аўтарытарызму. Існуе немалая верагоднасць, што з бягучага (2019) года таксама агуальны індэкс дэмакратыі ў гэтай краіне пачне зніжацца.

Ёсць таксама шэраг прыкладаў, калі высокі паказнік палітычнай культуры ў аўтарытарных краінах папярэднічаў паляпшэнню стану дэмакратыі. Напрыклад, у 2006 годзе палітычны рэжым М`янмы класіфікаваўся EIU як «жорстка-аўтарытарны», а індэкс дэмакратыі складаў усяго «1,77». Тымчасам паказнік «палітычнай культуры» складаў у 2006 годзе ажно «5,6». Праз пару год у гэтай краіне аўтарытарызм пачаў мякчэць, і ў 2016 годзе палітычная сістэма М`янмы трапіла ў катэгорыю «гібрыдных рэжымаў». І хоць у 2017-2018, у звязку з прыкрымі інцыдэнтамі ў Ракхайне, яна зноў вярнулася ў разрад «аўтарытарных», то ўсё ж шмат што ўказвае на тое, што працэс дэмакратызацыі гэтай краіны прадоўжыцца.

Яшчэ лепшым прыкладам з’яўляецца Туніс. У 2006 годзе індэкс дэмакратыі складаў крыху больш за «3» (горш, чым зараз у Беларусі), але паказнік палітычнай культуры быў надзвычай высокі: «6,88». Пачынаючы з 2011 года там прагрэсуе дэмакратызацыя: у 2014 годзе краіна пераступіла парог «заганных дэмакратыяў» і зараз знаходзіцца ў тым самым сямействе палітычных сістэм, што і ЗША, Францыя, Італія, Вугоршчына або Польшча.

Не варта, аднак, пераацэньваць фактар палітычнай культуры. Напрыклад, у Бурундзі паказнік палітычнай культуры амаль заўсёды быў высокі, але пры гэтым індэкс дэмакратыі цягам 2006-2018 з году ў год пагаршаўся і палітычная сістэма гэтай краіны з «гібрыднай» ператварылася ў «жорстка-аўтарытарную». У Таджыкістане, Туркменістане, Узбекістане або Кітаі доўгі час утрымліваецца адносна высокая ступень «палітычнай культуры», але на ўзроўні практыкі сітуацыя сутнасна не мяняецца, ані ў напрамку пагаршэння, ані паляпшэння.

Такім чынам, падтрымка для дэмакратыі-як-ідэі — гэта даволі важны фактар дэмакратызацыі, але мусяць дадацца іншыя фактары, каб ён спрацаваў.

Заключэнне

У плане дэмакратызацыі ў 2018 годзе не адбылося сутнасных зменаў. Тым не менш, улічваючы, што змены ў гэтай сферы звычайна адбываюцца як эфект акумуляцыі, захаванне адносна высокага ўзроўню падтрымкі для дэмакратыі-як-ідэі, з’яўляецца добрым знакам і павышае імавернасць таго, што цягам наступнага тэрміну Аляксандра Лукашэнкі [9] адбудуцца некаторыя змены ў напрамку практычнай дэмакратызацыі. Падчас «Вялікай размовы з Прэзідэнтам», што мела месца 1 сакавіка 2019 года Лукашэнка чарговы раз узняў пытанне канстытуцыйнай рэформы ў напрамку абмежавання паўнамоцтваў прэзідэнта і вяртання да рэальнага падзелу трох галінаў улады. Прэзідэнт і яго акружэнне наўрад ці вызначыліся з гэтым рашэннем, але выглядае на тое, што гэты варыянт разглядаецца ўсур`ёз, і гэта хутчэй пытанне часу, калі ён будзе запушчаны.

Зафіксаваны ў 2018 годзе высокі паказнік «дзяржаўнасці» змяшчае ў сабе і добрую, і кепскую навіну. Добрая навіна палягае ў тым, што развітыя дзяржаўныя структуры — гэта перадумова прадказальнасці, а прадказальнасць — перадумова не толькі эканамічнага развіцця, але таксама будавання грамадзянскай супольнасці. З другога боку, моцная дзяржаўная ўлада пры слабасці дэлібэратыўнай культуры [10], устойлівасці савецкай спадчыны [11] і нізкім узроўні стратэгічнай прыярытэтызацыі [12] можа азначаць замацаванне «дзяржава-цэнтрычнай» мадэлі грамадска-палітычнага жыцця.

[1] Democracy in retreat.Freedominthe world 2019. https://freedomhouse.org/report/freedom-world/freedom-world-2019/democracy-in-retreatDemocracy Index 2018: Me too? Political participation, protest and democracy. A report by The Economist Intelligence Unit.http://www.eiu.com/Handlers/WhitepaperHandler.ashx

[2] ВТІ Methodology, https://www.bti-project.org/en/about/project/methodology/

[3] Маюцца на ўвазе ўсе былыя савецкія рэспублікі плюс Манголія, мінус балтыйскія краіны.

[4] Bertelesmann Transformation Index, https://www.bti-project.org/en/key-findings/regional/post-soviet-eurasia/

[5] Рэпрэзентатыўная выбарка 1016 чалавек. Дадзеныя: http://kef.research.by/webroot/delivery/files/2018r2.xlsx

[6] Democracy Index 2018: Me too? Political participation, protest and democracy. A report by The Economist Intelligence Unit.http://www.eiu.com/Handlers/WhitepaperHandler.ashx?fi=Democracy_Index_2018.pdf&mode=wp&campaignid=Democracy2018

[7] Democracy Index 2018: Me too? Political participation, protest and democracy. A report by The Economist Intelligence Unit.http://www.eiu.com/Handlers/WhitepaperHandler.ashx?fi=Democracy_Index_2018.pdf&mode=wp&campaignid=Democracy2018

[8] The Economist Intelligence Unit’s index of democracy…; Democracy Index 2018: Me too? Political participation, protest and democracy. A report by The Economist Intelligence Unit.http://www.eiu.com/Handlers/WhitepaperHandler.ashx?fi=Democracy_Index_2018.pdf&mode=wp&campaignid=Democracy2018

[9] Імавернасць пройгрышу Лукашэнкам прэзідэнцкіх выбараў, якія адбудуцца ў 2019 або 2020 г., гэтаксама як імавернасць сумленных і празрыстых выбараў, крайне нізкая.

[10] Падрабязней пра гэта гл. У чым Беларусь перазыўходзіць заходнія краіны, а ў чым — адстае ад афрыканскіх? Беларусь праз прызму міжнародных рэйтынгаў,«Аналітычны агляд BISS» № 1 (7 сакавіка 2019).

[11] Гл. апытанне BAW 44% белорусов — против переименования советских названий. «Сайт белорусских исследований», 22 ноября 2018 https://thinktanks.by/publication/2018/11/22/44-belorusov-protiv-pereimenovaniya-sovetskih-nazvaniy.html

[12] У чым Беларусь перазыўходзіць заходнія краіны, а ў чым — адстае ад афрыканскіх? Беларусь праз прызму міжнародных рэйтынгаў,«Аналітычны агляд BISS» № 1 (7 сакавіка 2019).