У папярэдніх частках (гл.першуюідругую частку) гаворка ішла пра высвятленне тых асноўных момантаў, у межах якіх традыцыйная сацыяльная аналітыка выказвае слабасць сваёй метадалогіі і паняццёвага апарату для комплекснага разбору актуальнай сітуацыі, а таксама пра падставовыя аснаванні нашага звароту да прасцягу сацыяльнага сёння і пра тыя магчымасці, якія адчыняе перад сацыяльнай аналітыкай метадалогія дыскурсіўнага аналізу. Асабліва пры звароце да такіх новачасных феноменаў арганізацыі сацыяльнага як практыкі «павяртання сэнсу» / «прамога дзеяння» ды постідэалогіі. Зараз гаворка мусіць пайсці пра пошукі метадычных сродкаў для аналізу іншых значных з’яваў найноўшага сацыяльнага поля–сацыяльных практык як спосабаў выражэнняў адмысловых супольнасцяў і салідарнасці (перадусім «спантаннай») як дзейснага сродку сацыяльнай мабілізацыі і перафарматавання палітычнага.
Нягледзячы на ўсю важкасць метадалогіі дыскурсіўнага аналізу для новай сацыяльнай аналітыкі, гэта не адзіны дапушчальны для яе спосаб даследавання сацыяльнага і палітычнага поля. Для паўнавартаснай мадэлі аналітыкі неабходна звярнуць увагу на даследаванні такіх феноменаў арганізацыі сацыяльнага як супольнасці (у тым ліку новыя супольнасці), а таксама практыкі салідарнасці. Разгляду гэтых фактараў звычайна замінае сацыялагічны і паліталагічны мысленчы стэрэатып, які зводзіць грамадскую актыўнасць індывідаў да дзеянняў у межах грамадства як суперсістэмы альбо замацаваных грамадскіх інстытутаў (партыяў, рухаў, арганізацыяў), а феномен салідарнага дзеяння тлумачыць наяўнасцю агульных грамадскіх інтарэсаў, класавых, рэлігійных, этнічных перакананняў і пачуццяў — то бок уважае салідарнасць за прадуктспачатковага паяднання на нейкай папярэдняй аснове.
Узмацненне цікавасці да супольнасцяў, спосабаў іх арганізацыі і мабілізацыйнага патэнцыялу вызначаецца ў сучаснай сацыялагічнай і філасофска-палітычнай думцы перадусім адмовай ад структурна-функцыяналісцкіх і арганіцысцкіх мадэляў разважання пра сацыяльнае і ажыццяўляецца праз выхад на паняцце сацыяльнай практыкі (што беспасярэдне робяць сучасныя тэорыі сацыяльных практыкаў такіх вызнаных навукоўцаў як Э. Гідэнс і П. Бурдзьё). Паняцце сацыяльнай практыкі ў сваім канцэптуальным напаўненні можа быць прыпадобненае тэорыі моўных гульняй, якую яшчэ ў сярэдзіне 50-х гг. ХХ ст. пачынаў развіваць аўстра-брытанскі філосаф і логік Л. Вітгенштайн насуперак дактрыны Мовы як суперсістэмы. Згодна гэтай тэорыі варта аналізаваць не Мову як агульную прастору мыслення і маўлення для ўсяго чалавецтва, а канкрэтныя моўныя практыкі, т. зв. «моўныя гульні», у якія людзі стала ўцягваюцца на працягу свайго жыцця і якія гуляюць па адрозным правілам нутраной і знешняй граматыкі і лексікі, ствараючы сапраўдныя соцыялекты, то бок спосабы камунікацыі, уласцівыя розным прафесійным, пакаленчым і іншым суполкам. Тады зразумелымі стаюцца патрабаванні наконт пошукаў «агульнай мовы» паміж рознымі грамадскімі групамі, феномены моўнага непаразумення паміж людзьмі адной нацыянальнасці і культуры і г. д.
Прыблізна ж тое самае можна акрэсліць наконт таго, што мы звыкліся ўважаць за грамадскае цэлае: за Грамадства як агульную рамку нашых сацыяльных узаемадзеянняў. Замест апеляцыі да грамадства як гэткага робіцца акцэнт на існаванні канкрэтных сацыяльных практыкаў, у якія розныя людзі ўцягваюцца ў тыя ці іншыя перыяды свайго жыцця. Гэта могуць быць палітычныя, культурніцкія, грамадска-актывісцкія, забаўляльныя, абрадава-рытуальныя і шмат якія іншыя сацыяльныя практыкі. Часткова яны могуць судакранацца ці перасякацца, спараджаць эфекты напластавання, але кожная з іх падначальваецца ўласным правілам і нормам арганізацыі дзейнасці, паводзінаў, спосабаў камунікацыі і мыслення. Кшталту таго, што адзін і той жа чалавек можа быць уцягнуты ў адную сацыяльную практыку як навуковец і прадстаўнік пэўнай інстытуцыі і там падначальваць свае думкі і паводзіны адным сацыяльным нормам, і адначасова — ў іншую, у якасьці, напрыклад, члена дамавога самакіравання ці ўдзельніка якога-небудзь клуба гістарычных рэканструктараў. Гэтыя розныя практыкі ствараюць для такога чалавека шматзначную мадэль сацыяльнай рэальнасці, дзе розныя ягоныя практыкі могуць як судапаўняць адна адную, гэтак і ўваходзіць у супярэчнасць, ствараючы асновы для напружання і канфліктаў.
На базе розных сацыяльных практыкаў неўзабаве могуць паўставаць лакальныя супольнасці, якія іх стала ажыццяўляюць і ствараюць механізмы першаснай кансалідацыі. Супольнасці могуць фармалізавацца ці заставацца зусім нефармальнымі як, прыкладам, тыя, што могуць утвараць удзельнікі сталых прыдамавых пасядзелак — дзеля гутаркі і сумесных забаў. Пільная ўвага да існавання падобных супольнасцяў, іхнага ладу жыцця, парадку мыслення і нормаў паводзінаў можа даваць адказы на пытанні сумеснага дзеяння вонкава ніяк не павязаных паміж сабой сацыяльных дзеячоў і груп, альбо высвятляць прычыны іх магчымых канфліктаў. Напрыклад, гэта можа патлумачыць, чаму супраць палітыкі інтэнсіўнай нутраной забудовы прыдамавых тэрыторыяў альбо месцаў грамадскага адпачынку могуць разам (з пункту гледжання сваіх практык ці іх магчымага парушэння) выступаць прадстаўнікі экалагічных арганізацыяў (супольнасцяў прыродаахоўчай скіраванасці), жыхары мясцовых дамоў (супольнасцяў, якім парушаюць натуральнае асяроддзе іхнага ўзаемадзеяння і камунікацыі), занепакоеныя бацькі (як протасупольнасць, што ўсведамляе агульны інтарэс па захаванні асяроддзя, прыдатнага для баўлення часу з дзецьмі і сумесных форм камунікацыі), грамадскія актывісты (якія маюць адрозны погляд на развіццё ўрбаністычнай палітыкі і маюць сваю суполку аднадумцаў), і г. д.
Зразумела, што, калі гаворка тычыцца буйнейшых сацыяльных ператрусаў, кшталту акцыяў грамадзянскага пратэсту, рэвалюцыяў і інш., гэты аналіз робіцца куды як найскладаным і частку працэсаў можна апісваць зыходзячы выключна з фактараў масавай псіхалогіі і сацыялогіі масаў, але гэта не адмяняе, тым не менш, неабходнасці руплівага даследавання фактаў першаснай кансалідацыі, разумення прычынаў і матываў уцягвання ў інтэнсіўныя грамадскія працэсы розных супольнасцяў, патлумачэння прычынаў іхнай першаснай згоды альбо напружанасці і агрэсіі ў адносінах адна да адной. Безумоўна, паняцце супольнасці куды менш фармалізаванае і цяжэйшае для апісання і аналізу ў параўнанні з паняццямі «грамадскай арганізацыі», «партыі», «прафесійнага саюза» і г. д. Але гэтыя новыя супольнасці («новыя» — ў тым сэнсе, што сацыяльная веда іх нанова для сябе адчыняе і заўважае як новыя тыпы сацыяльных практыкаў), якія самі могуць не да рэшты ўсведамляць уласную ідэнтычнасць, нормы і мабілізацыйны патэнцыял, прапануюць вялікія магчымасці для больш грунтоўнай веды пра сацыяльныя працэсы, фактары і прычыны іх дынамікі, чымся традыцыйныя сацыялагічныя схемы, якія базуюцца на прызнанні вельмі абмежаванай колькасці суб’ектаў сацыяльнага дзеяння.
Дарэчы, што датычыцца паняцця Суб’екта дзеяння. Фактычна выкарыстанне гэтага паняцця апелюе да логікі грамадскага актывізму, у межах якой прызнаецца права толькі вызнаным і фармальна арганізаваным структурам мець палітычнае прадстаўніцтва і выступаць у якасьці агентаў сацыяльных зменаў. Гэтыя структуры маюць быць прадстаўленымі пэўнымі публічнымі дзеячамі (палітыкамі альбо лідарамі), якія бяруць на сябе персанальную адказнасць за тыя працэсы, да якіх яны падштурхоўваюць грамадства, але пры гэтым абапіраюцца на аўтарытэт сваёй партыі ці арганізацыі. Сёння мы можам назіраць, што шмат-дзе ініцыятарамі сацыяльных зрухаў робяцца хутчэй «бессуб’ектныя структуры»: нявызначаная грамадзянская супольнасць, кааліцыя пэўных партыяў, грамадскіх арганізацыяў і прыватных асобаў без пэўнага і акрэсленага лідарства. Гэта можа паставіць пад пытанне неабходнасць наяўнасці вызначаных суб’ектаў сацыяльнага працэсу, таму што дзеянне можа адбывацца ад імя безасабовых структураў, лідары якіх не маюць паўнавартага мандата на рэпрэзентацыю гэтых супольнасцяў, што, у прыватнасці, можна назіраць на выпадку кіеўскага Эўрамайдану. Палітыкі ці грамадскія дзеячы, якія спрабуюць прадстаўляць дадзены рух, маюць досыць абмежаваную легітымнасць у вачах шараговых удзельнікаў гэтага руху і знаходзяцца ўвесь час пад пагрозай страты гэтай легітымнасці, калі будуць спрабаваць падмяніць паспаліты інтарэс уласнымі карпаратыўнымі каштоўнасцямі. Для паліталогіі ці сацыялогіі такая бессуб’ектная палітыка спрычыняе зразумелы галаўны боль, бо не дае магчымасці аналізаваць дзеянні абмежаванага кола ўдзельнікаў грамадска-палітычных працэсаў і змушае разважаць над часам стыхійнымі праявамі падобнай «народнай дэмакратыі». У гэтым сэнсе можна метафарычна сказаць, што традыцыйная сацыяльная аналітыка спрабуе разглядаць грамадскія працэсы па аналогіі з шахматнай гульней, дзе існуе вызначаная колькасць фігур і абмежаваная колькасць рацыянальных хадоў, што вядуць да выйгрыша альбо прайграння таго або іншага боку палітычнага супрацьстаяння. У той жа час найноўшыя сацыяльныя працэсы, чым далей, тым болей, пачынаюць нагадваць старажытную гульню ў го (больш вядомую ў спрошчаным выглядзе былым школьнікам як гульня ў «кропачкі»): безліч магчымасцяў для манэўра, спараджанне ўсё новых канфігурацыяў сацыяльнага поля пры нязначным змяненні дыспазіцыі, магчымасць для кожнага «сацыяльнага каменчыка» стаць асновай для ператварэння тактычнага паражэння ў стратэгічную перамогу. То бок логіка бессуб’ектнага дзеяння пачынае руйнаваць і скажаць логіку сацыяльна-суб’ектнай аналітыкі. І гэта таксама варта прымаць пад увагу, здзяйсняючы сацыяльную аналітыку сёння!
Такім чынам, новая сацыяльная аналітыка мусіць заняцца дбалым апісаннем і разуменнем множнасці сацыяльных практыкаў і супольнасцяў, што паўстаюць на іхнай аснове, даваць рады магчымасцям аналізу сацыяльных трансфармацыяў нават пры нявызначанасці тых сацыяльных суб’ектаў, якія б маглі ўзяць на сябе адказнасць за іх ажыццяўленне, падключаючы для гэтага механізмы не толькі дыскурсіўнага аналізу, але і сацыяльнага назірання і ў вельмі абмежаваным выглядзе сацыяльнага эксперыменту (напрыклад, праверкі спосабаў, рэсурсаў і гарызонту сацыяльнай камунікацыі ў межах супольнасці за кошт закідання пэўных інфармацыйных пакетаў).
Нарэшце, што датычыць феномену салідарнасці. Як ужо даводзілася, традыцыйна феномен салідарнасці разглядаецца як вытворная ад папярэдняга факту кансалідацыі пэўнай супольнасці, дзе нутраная салідарнасць думкі і дзеяння гарантуецца за кошт прыналежнасці чалавека да пэўнай сацыяльнай групы, яе каштоўнасцяў, ідэалаў, нормаў і г. д. Гэта, з аднаго боку, дазваляе патлумачыць механізмы кансалідацыі і мабілізацыі ў межах сфармаваных супольнасцяў пры выхадзе іх у шырэйшую прастору сацыяльных узаемадзеянняў, але з іншага боку, ніяк, на жаль, не дазваляе патлумачыць феномены спантаннай салідарнасці, якія могуць ахопліваць людзей з рознымі палітычнымі, рэлігійнымі, культурнымі і іншымі поглядамі, прадстаўнікоў розных супольнасцяў і фармальных структураў. Асновай для падобнай спантаннай салідарнасці могуць рабіцца падзеі надзвычайнай моцы, якія могуць схалануць усю прастору сацыяльнага дзеяння і стацца асновай для «салідарнасці закранутых», альбо «салідарнасці шакаваных» (калі браць тэрміналогію чэшскага філосафа-фенаменолага Яна Паточкі). Такімі падзеямі могуць стацца, напрыклад, тэрарыстычныя акты як падзея нацыянальнага і нават інтэрнацыянальнага масштабу (прыкладам, 11 верасня ў ЗША), грамадзянскія хваляванні дзеля барацьбы за свае правы (кшталту «студэнцкай рэвалюцыі» у Францыі 1968 г.), грамадзянскаія пратэсты і рэвалюцыі (як прыкладам, той жа ўкраінскі Майдан альбо «арабская всяна»), таксама выпадкі вонкавай агрэсіі (той жа «крымскі крызіс» 2014 г.). Але гэта могуць быць і падзеі лакальнага масштабу, якія часова ствараюць падмурак для стыхійнай салідарнасці ўсіх неабыякавых людзей (прыкладам чаго могуць быць, скажамо, грамадзянскія пратэсты з нагоды плана разбурэння Севастопальскага парку ў Менску і будавання аўтамагістралі на яго месцы ў 2008-9 гг.).
Феномен салідарнасці, які спараджаецца закранаючай людзей падзеяй, можа істотным чынам уплываць на пашырэнне гарызантальных сувязяў у грамадстве, узмацненне і павелічэнне сацыяльнай базы грамадскага дзеяння, з’яўленне новых супольнасцяў з іх нетыповымі формамі самаарганізацыі, унармавання, высокім мабілізацыйным патэнцыялам і пасіянарнасцю (тут можна прыгадаць адпаведныя разважанні пра аснавасяжнасць падзеі/здарэння ў вымеры палітычнага ў французскага філосафа-лявака А. Бадзью). Прыклады гэтага добра бачныя і на выпадку кіеўскага Эўрамайдану, для якога падобнымі аснавасяжнымі падзеямі сталіся разгон мірнага мітынгу 30 лістапада 2013 г., факт прыняцця пакета дыскрымінуючых грамадзянскія правы законаў ад 16 студзеня 2014 г., а таксама ўзброенае супрацьстаянне 20-22 лютага 2014 г. — пасля якіх сацыяльная база пратэсту значна ўзрасла і захіснула раней апалітычныя ці малапалітызаваныя пласты насельніцтва, таксама ўзмацнілася скансалідаванасць і рашучасць у неабходнасці «стаяння да апошняга» за свае правы. Трохі ў меншай ступені гэта таксама было відавочна ў пашырэнні грамадзянскай салідарнасці ў Беларусі ў часе існавання феномена Плошчы-2006 і пасля брутальнага разгону мірнай маніфестацыі 19 снежня 2010 г., а таксама за часамі акцыяў «маўклівых пратэстаў» 2011 г., калі да салідарнага дзеяння па арганізацыі дапамогі «людзям у намётах», зняволеным і пацярпелым у выніку дзейнасці карных ворганаў далучаліся сотні і тысячы раней мала зангажаваных у палітыку людзей, калі формы «маўклівага пратэсту» злучалі і паядноўвалі ў адзінстве дзеяння прадстаўнікоў самых розных сацыяльных групаў і супольнасцяў, малазнаёмых ці незнаёмых паміж сабой. Іхная спантанная салідарнасць стварала магчымасці для арганізацыі супольных дзеянняў без наладжаных папярэдніх механізмаў кансалідацыі высілкаў, мэтаў, тактыкі і дазваляла адчуваць салідарнасць на ўзроўні, звычайна недасяжным у паўсядзённым жыцці беларускіх грамадзянаў — збольшага вельмі атамізаваным.
Такім чынам, новая сацыяльная аналітыка павінна чуйна рэагаваць на з’яўленне падобных падзеяў як патэнцыйных пунктаў заснавання новай салідарнасці, аналізаваць іхны канкрэтны сацыяльна-мабілізацыйны патэнцыял, прагназаваць магчымасці далейшай сацыяльнай дынамікі з улікам падобных фактараў грамадзянскай салідарнасці і дзеяння на яе аснове. Гэта варта рабіць праз механізмы залучэння сацыяльнага выабражэння, то бок філасофска-канцэптуальнага складніка дзеля аналізу самой падзеі і яе патэнцыялу, а таксама выкарыстання сацыяльнага мадэлявання і сродкаў пабудовы навуковых прагнозаў дзеля працы з канкрэтнымі варыяцыямі здзяйснення сацыяльных працэсаў.
Нарэшце, варта яшчэ вызначыць астатні момант, што да высвятлення пазіцыі самога сацыяльнага аналітыка, які можа здзяйсняць прыступкі да падобнага кшталту аналіза: ці мусіць тая быць вызначаная нейкім ідэалагічным (постідэалагічным) чынам альбо мае імкнуцца да поўнай тэарэтычнай «бесстароннасці»? З аднаго боку, ніводзін даследчык не ў стане пазбыцца сваёй дзейнай сацыяльнай практыкі, у межах множнасці якіх ён ужо фактычна ўцягнуты ў пэўнае разгортванне сацыяльнай дынамікі і таму не ў ягонай моцы цалкам пазбыцца ад яе ўздзеяння на сябе. Апрача таго, як тое даводзіў нам досвед традыцыйнай аналітыкі, выбар сацыяльнай пазіцыі таксама гарантаваў выбар на карысць той альбо іншай метадалогіі даследавання (ці тое класавы аналіз, ці тое традыцыяналісцкі альбо нацыяналістычны падыход, і г. д.). Гэта ж ставіць пад сумнеў магчымасць цалкам «нейтральнай» альбо «бесстаронняй» аналітыкі, як такую спрабуюць практыкаваць даследчыкі ў межах паліталагічнага ці сацыялагічнага дыскурса, адмаўляючы наяўнасць у сябе хаця-якой актыўнай сацыяльнай пазіцыі на карысць пазіцыі навуковай. Але, з іншага боку, прыняцце новай сацыяльнай аналітыкі не мусіць быць зразуметае як усталяванне, напрыклад, неаліберальнага падыхода (які, дарэчы, найбольш любіць хавацца пад маскаю бесстароннасці) насуперак сацыялісцкаму альбо кансерватыўна-традыцыяналісцкаму. Яна сапраўды можа ствараць новую сацыяльную оптыку і новыя спосабы апісання і інтэрпрэтацыі сацыяльнага, аднак не ў межах нейкай абранай сацыяльнай тэорыі ці ідэалогіі, але хутчэй як працоўны інструмент, да сферы дзеяння якога кожны сацыяльны аналітык можа дадаваць уласную сацыяльную, ці практычную пазіцыю. Гэта не робіць ідэалагічнае скажэнне падобнай аналітыкі прадвызначаным ці неадступным, але пакідае тое ў залежнасць ад крытычнай пазіцыі самога даследчыка, які можа здолець таксама прааналізаваць і аснаванні ўласнага сацыяльнага выабражальнага, ягоную ангажаванасць у існыя сацыяльныя практыкі і спароджаныя імі эфекты ідэалагічнай ці постідэалагічнай маніпуляцыі. Іншымі словамі, новая сацыяльная аналітыка можа быць скарыстаная ў тым ліку і дзеля таго, каб скарэктаваць нашыя ўяўленні пра «бесстароннасць» сваёй пазіцыі, спрычыняючы магчымасці істотнага змянення і нашай дзейнай сацыяльнай практыкі.
Калі падсумаваць усё сказанае раней, можна зрабіць наступную агульную выснову. Новая сацыяльная аналітыка не зыходзіць з неабходнасці татальнага супрацьстаяння і адмаўлення ўсіх папярэдніх формаў аналітыкі, якія прыкладаліся да традыцыйных ці раннемадэрных формаў арганізацыі сацыяльнага і палітычнага: яна нават можа прызнаваць іхную дзейснасць, што да апісання і інтэрпрэтацыі сацыяльнага поля, калі справа тычыцца шэрагу з’яваў традыцыйнага зместу. Зыходзячы з таго факту, што ў грамадскім поле суіснуюць праявы самых розных узроўнях арганізацыі сацыяльнага жыцця, рэліктавыя формы сацыяльнага мыслення і дзеяння могуць супадаць па часе існавання з ультрасучаснымі. Але пры гэтым новая сацыяльная аналітыка патрабуе ўжывання прынцыпова новых падыходаў да вызначэння свайго праблемнага поля, метадалогіі працы, калі справа тычыцца тых найноўшых формаў сацыяльнай і палітычнай практыкі, якія традыцыйная аналітыка паўнавартасна патлумачыць не ў стане. Гэта тычыцца як апісання новых феноменаў постпалітычнага свету з пункту гледжання магчымасцяў дыскурсіўнага і герменеўтычнага аналізу, гэтак і разумення такіх фактараў дынамікі сацыяльнага жыцця як новыя супольнасці і спантанная салідарнасць — праз механізмы сацыяльнага апісання і эксперыменту, сродкі канцэптуалізацыі, мадэлявання і прагназавання. Спрактыкаванасць у новай сацыяльнай аналітыцы стварае магчымасці не толькі для навуковага апісання і прагностыкі, але і дазваляе непасрэдна ўплываць на існыя сацыяльныя практыкі, высвятляючы іхныя магчымасці і даючы разуменне верагодных стратэгіяў і тактыкі сацыяльнай трансфармацыі. Апошняе набліжае новую сацыяльную аналітыку да сацыяльнай крытычнай тэорыі, хаця і пакідае першую ў выключна аналітычнай прасторы, не спакушаючы на стварэнне арыгінальных тэорыяў сацыяльнай эмансіпацыі, як тое прынята ў межах другой.