Праблема:Чым ёсьць для ўлады пераход ад слёгану «За Беларусь!» да «Мы — беларусы!».Гэтыя зрухі сэнсаў разгледжваюццау трох магчымых накірунках: адносіны ўлады са сваёй уласнай мовай, адносіны праўладнага дыскурсу і электарату і адносіны праўладнага і апазыцыйнага дыскурсу.
Рэзюмэ:Афіцыйныя кампаніі «За Беларусь!» і «Мы — беларусы» нагадваюць пустыя рамкі. Проста рамы, у якіх няма карціны (АА).Сёньня Лукашэнку ўжо таксама патрэбны нацыяналізм, але толькі без нацыі(ВА).Гэта адбываецца таму, што ўлада ўсё яшчэ не зрабіла канчатковы выбар на карысьць краіны і дзяржавы Беларусь як каштоўнасьці (хай сабе й інструмэнтальнай), якая мусіць належыць ня толькі ўсім нам, але і будучым генэрацыям (АА).Але ж, лёзунгі «За Беларусь!» і — асабліва — «Мы — беларусы» мне бачацца рэвалюцыйнымі, бо для ўсяго паспалітага люду Беларусі яны паклалі вярбальную мяжу паміж нашымі краінамі і народамі. «За Беларусь!» — гэта значыць не за Расею. «Мы — беларусы» — гэта значыць мы ня рускія. Для нацыі зь яшчэ незавершанай самаідэнтыфікацыя гэты момант адасабленьня ў самую сябе надзвычай важны (ВА).
Круглый стол проведен в рамках совместного проекта «Диалог экспертных сообществ» журнала АRCHE и сайтов «Наше мнение» и «Новая Еўропа»
Участники экспертной панели:
Алесь Анціпенка, філёзаф
Валянцін Акудовіч, філёзаф
Тодар Кашкурэвіч,мастак і этнакультуроляг
Максім Жбанкоў, модератор
Максім Жбанкоў: Тэма нашай размовы — трансфармацыі прапагандыскага ўладнага дыскурсу на прыкладзе пераходу ад слёгану «За Беларусь!» да «Мы — беларусы!». Я прапаную разглядзець гэтыя зрухі сэнсаў у трох магчымых накірунках: адносіны ўлады са сваёй уласнай мовай, адносіны праўладнага дыскурсу і электарату і адносіны праўладнага і апазыцыйнага дыскурсу. Чым, на вашую думку, ёсьць для самой улады гэты пераход?
Валянцін Акудовіч: Давайце пачнем з пачатку. Калі ў 1990-х гг. Беларусь здабыла незалежнасьць, а нацыянальна-дэмакратычны рух стаў вядучай палітычнай сілай, падавалася, што мы з гэтым рушэньнем незваротна перакрочваем у іншую краіну, іншы час, іншы лад жыцьця. Але потым на палітычнай сцэне зь нямеранымі амбіцыямі зьяўвіўся Аляксандар Лукашэнка. Ёсьць дастаткова сведчаньняў, што ў сваю пару ён шукаў сабе месца ў нацыянал-дэмакратычным руху. Але там ужо быў Зянон Пазьняк, які меў ня меншую, чым у Лукашэнкі, харызму і куды больш правоў на канцэптуальную ідэю-слёган «Жыве Беларусь». Таму Лукашэнку дзеля сваіх палітычных амбіцый трэба было шукаць іншую пазыцыю. І ён яе знайшоў, абраўшы ў якасьці праграмы Саюз з Расеяй і каштоўнасьці былога савецкага ладу.
Але, каб з гэтай пазыцыі ахапіць сваёй ўладай усю краіну, яму перадусім трэба было перамагчы нацыянал-дэмакратычны рух, які цалкам быў закааптаваны ў адраджэньне беларускай культуры, мовы, гісторыі і г. д. Інакш кажучы, Лукашэнку мусова было ператварыць «Жывую Беларусь» («Жыве Беларусь») у мёртвую, з якой палітычна нічога не можа вырасьці…
Па вялікім рахунку, да гэтага моманту Лукашэнка ня быў анты-беларускім (хутчэй — нацыянальна індэфэрэнтным). Але такім ён зрабіўся, калі праз ідэалягічную канцэпцыю БНФ усё нацыянальнае сталася палітычным. Сытуацыя прымусіла Лукашэнку змагацца з нацыянальным — не столькі як з уласна нацыяльным, колькі з нацыянальным як палітычным. Бо каб перамагчы БНФ і нацыянал-дэмакратаў увогуле, яму найперш трэба было зьнічтожыць (ці хаця б зьмінізаваць) іх апірышча — гэта значыць усю сістэму нацыянальных каштоўнасьцяў. У дадатак гэтым ён мацаваў прыхільнасць Расеі, якая заўсёды вылучала для сябе тых, хто змагаўся з сваімі «айчыннымі» нацыяналізмамі.
Сытуацыя радыкальна змянілася пасля таго, як у Расеі да ўлады падпусцілі Пуціна і стала канчаткова зразумела, што «кремлевский мечтатель» Лукашэнка мусіць апусціцца з нябёсаў на родную зямельку. І што нічога, акрамя «зямелькі гэтай» у яго няма і ніколі ня будзе (дай Бог хаця б за яе ўтрымацца). Тады і паўстаў татальна растыражаваны слоган «За Беларусь!» як ідэалягічны заклік адданасьці сваёй краіне (але найперш, натуральна, уладным інстытутам гэтай краіны). Аднак тут, паўтараючы сакральныя коды нацыянал-дэмакратаў, уладзе было істотна не паўтарыцца — гэта значыць вынайсьці іншую сэмантычную афарбоўку. Так на месцы «Жыве Беларусь!» узнікла «За Беларусь!»
Алесь Анціпенка: Мне афіцыйныя кампаніі «За Беларусь!» (першая была прымеркаваная да прэзыдэнцкіх выбараў) і «Мы — беларусы» нагадваюць пустыя рамкі. Проста рамы, у якіх няма карціны. Калі паглядзець на агітацыйныя плякаты, якія выкарыстоўваюцца ў другой кампаніі, мы пабачым выявы рабочых і калгасьнікаў, бабулек, вэтэранаў і вайскоўцаў… Спроба ёсьць. Але, калі праклямаваць, што «Мы — беларусы», то сутнасна беларусаў не магчыма рэдукаваць хоць да сацыяльнай групоўкі, вэтэранаў працы ці вэтэранаў вайны. Калі мы гаворым «Мы — беларусы», гэта, перадусім, адсылае да шырокай супольнасьці. І ў адрозьненьні ад асобнага чалавека, які ня мае гісторыі, а мае толькі біяграфію, нейкая супольнасьць людзей, а тым больш нацыя, ня можа існаваць без гістарычнага ды культурніцкага вымярэньня, якое ў зьмесьце кампаніі адсутнічае.
МЖ: Але слёган «За Беларусь!» у прынцыпе не прадугледжвае гісторыі…
АА: У прынцыпе не прадугледжвае. Але візуальны шэраг кампаніі «Мы — беларусы» адназначна адсылае нас да застылых вобразаў савецкіх беларусаў.
ВА: Цалкам згодны з Алесем. Па сутнасьці, гэта чытаецца як «За савецкую Беларусь!». І хоць слова «савецкае» тут апушчана, але ўся стылістыка вобраза — як вэрбальная («За Родину», «За Сталина» і да т. п.), так і візуальная — савецкая…
АА: Так, гэта ўсё знакі савецкасьці. У гэтым праблема. Я таму і кажу, што мне гэта нагадвае пустую раму, у якой няма карціны. Што ў гэтую рамку будзе пазьней памешчана — вось гэта і ёсьць пытаньнем.
ВА: Верагодна, мы адзіная ў Эўропе дзяржава, якая пабудавала аўтарытарную сыстэму ўлады, не абапіраючыся на клясычны нацыяналізм. Праўда, сёньня Лукашэнку ўжо таксама патрэбны нацыяналізм, але толькі без нацыі. І гэтая мая тэза абсалютна супадае з тваёй мэтафарай «рамкі», бо нацыяналізму, каб аформіцца, даволі адной гэтай рамкі.
МЖ: Але тады паўстае пытаньне: калі гэта недароблена і недаасэнсавана, зроблена без сапраўднага далучэньня да нацыянальных традыцыяў, гісторыі і гераічнага пантэону, навошта гэта? У чым сэнс: было «За Беларусь!», цяпер «Мы беларусы». Калі гэта пустая рамка, навошта яна?
АА: Я думаю, гэта адбываецца таму, што ўлада ўсё яшчэ не зрабіла канчатковы выбар на карысьць краіны і дзяржавы Беларусь як каштоўнасьці (хай сабе й інструмэнтальнай), якая мусіць належыць ня толькі ўсім нам, але і будучым генэрацыям. Але рабіць нешта трэба. Гэта адна рэч. Другая рэч: чаму ўсё спынілася на паўшляху, абмежавалася практычна фармальнымі кампаніямі? Таму што на сёньняшні дзень рэжым насамрэч ня мае патрэбы ў мабілізацыйных ідэалёгіях. Таму што мэханізмы, якія выбудавала ўлада настолькі эфэктыўныя, што можна правесьці пасьпяховыя выбары і прэзыдэнта, і парлямэнта, і мясцовых органаў улады. Я ўжо не кажу пра прэзыдэнцкую вэртыкаль, куды можна прызначаць каго заўгодна. Для апісаньня наяўнага стану я б ужыў слова «саспэнс» — але не як творчы прыём, а як няведаньне куды рухацца далей. Якую гістарычную традыцыю пакласьці ў под беларускай дзяржавы? Якую нацыянальную міталёгію канструяваць? Якім мусіць быць беларускі нацыянальны пантэон? І хто тыя героі, якія мусяць яго скласьці?
Нагадаю, што на самым пачатку рэжым у якасьці правобраза сёньняшняй незалежнай Беларусі выкарыстоўваў БССР, а гераічным пэрыядам «нашай гісторыі» лічылася Другая сусьветная (Вялікая айчынная) вайна. Але тая вайна ідэалягічна была савецкай. А савецкасьць пакрысе сыходзіць у нябыт. Вось беларуская сытуацыя і пачынае завісаць, як завісае кампутар. Трэба абапірацца на нешта іншае, на нешта нацыянальнае, а не на савецкасьць.
ТК: Сытуацыя ў тым, што іншай Беларусі, акрамя савецкай, не было. На нейкі маленькі пэрыяд нацыяналісты (сацыялісты, дарэчы) стварылі ідэю БНР. Але Беларусь рэалізавалася як Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка. Гэта факт. Гістарычны факт. Наколькі мы можам увогуле сур’ёзна адносіцца да розных спэкуляцыяў з падыходам да імя нацыі? Імя нацыі — гэта ідэя нацыі. Тое, што наш народ прыняў (альбо яму навязалі) гэтае імя, робіць яго апрычоным да пэўнага гістарычнага фатума. Мне падаецца, што любое спэкуляваньне — ці то «За Беларусь!», ці то «Жыве Беларусь!», ці то «Мы беларусы» — ёсьць непасьпяховым для рэалізацыі тутэйшай ідэнтычнасьці. Усе праграмы, усе канцэпты, зьвязаныя з гэтым імем, для нашай краіны апрычоныя на разьвіцьцё тутэйшай сытуацыі (і палітычнай у тым ліку) як каляніяльныя. Беларусь як імя нашай нацыі — гэта расейскі каляніяльны праект. І калі мы будзем разважаць у межах гэтай назвы, мы папросту будзем адпрацоўваць той ці іншы варыянт расейскай каляніяльнай палітыкі. Любая Русь — аранжавая, зялёная, фіялетавая — гэта ўсё адно далучэньне нашай краіны да пэўнай геапалітычнай зоны. Нават адзіныя прадстаўнікі рускай нацыі — украінцы (Кіеўская Русь) — і тыя выбралі (ці, хутчэй, так склалася гісторыя) «нярускасьць» у сваім назове. Україна — не Маларосія. І для іх «нярускасьць» мае нацыятворчыя і палітычныя пэрспэктывы. Безумоўна, мы жывем у гэтых рэаліях. Сапраўды, грамадзянскі альбо дзяржаўны нацыяналізм мае патэнцыял для раскруткі ў межах нашай краіны. І Лукашэнка і ягонае акружэньне яго бачыць.
ВА: Як ёсьць патэнцыял і для яшчэ аднаго нацыяналізма — пабытовага.
ТК: Магчыма. Але маё пытаньне ў тым, ці мы будзем сьлізгацца па тых правакацыях, якія нам падсоўваюць у пляне найменьня (бо найменьне ёсьць сутнасьць), ці ўсё-ткі варта падумаць пра валявыя ўчынкі ў пляне асэнсаваньня саміх сябе — і ў сувязі з найменьнем у тым ліку?
АА: Нашай сытуацыі, сапраўды, бракуе ўчынкаў. З усіх бакоў: што з боку ўлады, што з боку апазыцыі, што з боку незалежнай грамадзянскай супольнасьці. Гэта праўда. Але, мне падаецца, учынкі патрэбныя тады, калі перад намі ёсьць сытуацыя выбару. І ўчынак — гэта тое, што заманіфэстоўвае: я (мы) выбіраем вось гэта. І дзеля гэтага гатовыя нават ахвяраваць сабой. Пакуль мы не дайшлі да такога пункту. Тодар таксама слушна кажа, што мы ўсё яшчэ знаходзімся — крыху мадыфікую — у посткаляніяльным дыскурсе. Мы ўсё яшчэ рушым у фарватэры, зададзеным каляніяльнай гісторыяй Беларусі. Гэта таксама праўда. Але я не сакралізаваў бы імя да такой ступені, каб казаць, што яно ёсьць наканаванасьцю, конам, зь якога проста немажліва выйсьці. Імя — рэч важная, але мы ўсе ведаем, што імя можа заставацца толькі як абалонка, як нейкі набор фанэмаў і зусім ня быць зьвязаным з першасным сэнсам.
ТК: Але гэта ўжо постмадэрнізм…
АА: Так, але каляніяльнасьць Беларусі, якая чытаецца ў яе назьве, ня ёсьць наканаванасьцю — ні гэтай зямлі, ні гэтай назвы. Бо мы ведаем, напрыклад, што для Багушэвіча, Беларусь мела зусім іншае значэньне. Багушэвіцкі праект — антыкаляніяльны, гэта праект мадэрновай нацыі.
ВА: Які і зьявіўся ў Багушэвіча пасьля забароны расейскім царызмам назвы «Беларусь».
ТК: У гэтым і пастка для Беларусі, што мы ўвесь час выступаем не пад сваім імем і думаем, што мы рэалізуем праекты сваёй ідэнтычнасьці. Ідэнтычнасьць ня можа быць па-за імем.
АА: Гэта зноў жа, як чытаць нашае імя. Мы памятаем, як апазыцыя змагалася ў Вярхоўнай Радзе за тое, як па-ангельску пісаць нашае імя. Змаганьне было паміж двума варыянтамі: апазыцыя прапаноўвала Belarus, афіцыйны бок — традыцыйную савецкую каляніяльную назву Byelorussia. І апазыцыя ўсё ж адстаяла напісаньне, у якім для людзей ангельскамоўных мала заўважна, што Belarus і Russia маюць супольны корань. Ужо там — на ўзроўні імя, якое рэпрэзэнтавана вонкаваму сьвету — адбыўся разрыў з каляніяльнай гісторыяй. Не радыкальны, але вельмі істотны…
І вось мы рэпрэзэнтавалі сябе вонкаваму сьвету. І цяпер як рэальная краіна Беларусь існуе не толькі таму, што ўнутры яе ёсьць пэўная сыстэма ўлады. Існаваньне Беларусі як краіны вызначаецца таксама і шэрагам зьнешніх фактараў. Да прыкладу, бачна, што Лукашэнка хацеў бы сёньня быць, як гэта парадаксальна ні гучыць, эўрапейскім палітыкам. У беларускую сытуацыю ён хоча ўвесьці новага гульца — Заходнюю Эўропу. Такое жаданьне, якое шмат хто з беларусаў меў і да Лукашэнкі, ёсьць насамрэч рухам ад каляніяльнага Усходу да цывілізаванага і свабоднага Захаду. Але, відавочна, гаворка пакуль не ідзе ні пра каштоўнасны, ні пра цывілізацыйны выбар на карысьць Эўропы.
МЖ: У дадзеным выпадку — выпадку Лукашэнкі — «Мы — беларусы» трэба чытаць «Мы не Ўсход»?
АА: У пэўным сэнсе так. Прынамсі, гэта азначае, што на афіцыйным узроўні мы ўжо не «русскіе». Са знакам якасьці ці без гэтага знаку.
ТК: За «Мы — беларусы» стаіць «мы такія, якія ёсьць»: рускамоўныя, патрыёты, грамадзяне. Хутчэй, я б пераклаў на іншую мову гэты лёзунг як «Мы — тутэйшыя». І ў гэтым сэнсе такая фармулёўка мне здаецца вельмі пэрспэктыўнай. Як любыя патрыятычныя слёганы, якія сьцьвярждаюць тутэйшага чалавека па-за ягоным культурным абліччам.
АА: На мае разуменьне слёган «Мы — беларусы» чытаецца інакш: мы ёсьць. Мы ёсьць, таму, што мы — беларусы.
ТК: А чым яны дакажуць, што ты — беларус? І каму?
АА: Там няма ніякіх доказаў. Проста канстатуецца: беларусы ёсьць, яны адметныя ад усіх астатніх. Гэта слоган, які таксама паказвае на існаваньне нацыянальнай супольнасьці. Іншая рэч, што гэта фармальная канстатацыя. Але пра гэта я ўжо казаў вышэй.
ВА: З майго гледзішча, у гэтай сэмантычнай кашанцы больш істотнае іншае. Пакуль Лукашэнка мроіў «шапкай Манамаха», уся магута дзяржаўнай прапаганды з года ў год пераконвала беларусаў, што яны тыя самыя рускія (адно што трохі лепшыя за іх). Да таго ж і доля беларусаў наперад прадвызначаная — быць разам з Расеяй. Але калі для Лукашэнкі сытуацыя радыкальна зьмянілася, дык яму тэрмінова спатрэбілася давесьці беларусам, што насамрэч яны беларусы, а Беларусь гэта зусім не тое, што Расея. Таму лёзунгі «За Беларусь!» і — асабліва — «Мы — беларусы» мне бачацца рэвалюцыйнымі, бо для ўсяго паспалітага люду Беларусі яны паклалі вярбальную мяжу паміж нашымі краінамі і народамі. «За Беларусь!» — гэта значыць не за Расею. «Мы — беларусы» — гэта значыць мы ня рускія. Для нацыі зь яшчэ незавершанай самаідэнтыфікацыя гэты момант адасабленьня ў самую сябе надзвычай важны.
МЖ: А хто аўтар гэтай сэмантычнай рэвалюцыі? З кантэксту прачытваецца — Лукашэнка. Але, напэўна, сытуацыя больш складаная. Як на вашую думку, гэтыя слёганы ёсьць прадуктам волі ўлады альбо пэўным спалучэньнем аб’ектыўных тэндэнцыяў?
ВА: Гэта прадукт паражэньня ўлады, якая хацела заняць Крэмль. Гэта вымушаны крок, але адступіць можна было ў розных накірунках. Не станем тут іх пералічваць. Аднак тое, што Лукашэнка адступіў у бок нацыянальнага — хай сабе пераважна толькі фармальна нацыянальнага — гэта вельмі паказальна.
АА: Згодны з Валянцінам. Але ёсьць два пытаньні. Адно клясычна беларускае — «А што будзе далей?». Ці будуць нейкія наступствы? Ці не часовая гэтая кампанія, якая на новым павароце палітычнай кар’еры Аляксандра Рыгравіча будзе замененая на нешта іншае? Другое — наколькі гэтыя слёганы, гэтыя новыя сэмантычныя фігуры фармуюць нашую будучыню? Ці адбываюцца ўнутры беларускага грамадзтва працэсы самаідэнтыфікацыі? Каб дакладна адказаць на гэтыя пытаньні, патрэбныя сацыялягічныя дасьледваньні, але мая інтуіцыя падказвае, што працэсы самаідэнтыфікацыі адбываюцца. І таму выглядае на тое, што сёньняшняя ўлада не хацела б застацца па-за гэтымі працэсамі.