Нацыянальная iдэнтычнасць: дзяржаўная палiтыка i грамадская думка
Пётр Рудкоўскі
Резюме
На 2018 год выпала 100-годдзе абвяшчэння незалежнасці Беларускай Народнай Рэспублікі. У гэтым жа годзе быў выдадзены першы том “Гісторыі беларускай дзяржаўнасці”, адбыўся шэраг мерапрыемстваў, прысвечаных праблемам нацыянальнай ідэнтычнасці. Як на ўзроўні дзяржаўнай палітыкі, так і на ўзроўні грамадскай думкі назіраецца, аднак, няўпэўненасць наконт ролі БНР. Захоўваецца прыхільнасць да савецкай спадчыны, спалучаная са спробамі перагляду асобных яе элементаў, і замацоўваецца кансэнсус наконт ідэнтыфікацыйнай функцыі беларускай мовы.
Тенденции:
- у дзяржаўнай палітыцы працягваецца трэнд “мяккай беларусізацыі”: умацоўванне нацыянальнай тоеснасці шляхам прасоўвання ідэі “доўгай гісторыі” беларускай дзяржаўнасці і культывавання ідэнтыфікацыйнай ролі беларускай мовы;
- на ўзроўні грамадскай думкі назіраецца рост “прасавецкіх” настрояў;
- заўважаецца трэнд да “беларусацэнтрычнага” асэнсоўвання савецкай спадчыны – як на ўзроўні дзяржаўнай палітыкі, так і на ўзроўні грамадскай думкі;
- успрыманне БНР пераходзіць са стадыі “ацэньваю адмоўна” ў стадыю “не ведаю”, і гэта таксама тычыцца як грамадскай думкі, так і дзяржаўнай палітыкі.
Грамадская думка ў Беларусі адносна рэдка вывучаецца на прадмет стаўлення да тых ці іншых элементаў нацыянальнай ідэнтычнасці. Але ў 2018 годзе ажно дзве сацыялагічныя службы – Беларуская аналітычная майстэрня (БАМ) і кампанія МІА Research – у межах нацыянальных апытанняў задалі рэспандэнтам шэраг пытанняў па ідэнтычнасці, у прыватнасці пра гістарычны наратыў, нацыянальныя сімвалы і беларускую мову. У выніку мы займелі дастатковую колькасць дадзеных, каб магчы абнавіць нашы веды наконт фармавання кансэнсусу сярод беларусаў адносна нацыянальнай ідэнтычнасці.1
У гэтым артыкуле будуць спачатку прадстаўленыя “фонавыя падзеі” 2018 года, якія маглі мець уплыў на грамадскую думку і дазволяць займець уяўленне пра дзяржаўную палітыку ў сферы ідэнтычнасці. Затым будуць абмеркаваны вынікі сацыялагічных апытанняў па трох аспектах нацыянальнай ідэнтычнасці: БНР, савецкая спадчына і беларуская мова. Напрыканцы будуць сфармуляваны высновы пра сённяшнія трэнды і прагнозы наконт будучых.
Фонавыя падзеі: 100-годдзе БНР і абнаўленне ідэалагічнага наратыву
На 2018 год выпала стагоддзе БНР, таму ён прайшоў пад знакам шэрагу мерапрыемстваў, прымеркаваных да гэтага юбілею. Найбольш вядомымі такімі мерапрыемствамі сталі шматтысячны мітынг і канцэрт ля Тэатра оперы і балета 25 сакавіка, якія хоць і не былі афіцыйна падтрыманы ўладамі, але прайшлі пры негалосным спрыянні з боку істэблішменту.
Нацыянальная акадэмія навук Беларусі 15 і 16 сакавіка арганізавала канферэнцыю на тэму “Беларуская Народная Рэспубліка ў гісторыі беларускай нацыянальнай дзяржаўнасці”. Падчас канферэнцыі ключавыя выступоўцы сышліся на тым, што абвяшчэнне БНР было адназначна пазітыўным крокам у напрамку станаўлення беларускай дзяржаўнасці. Акадэмія навук таксама стварыла мабільны дадатак аб маршруце “слядамі БНР” па Мінску. Грамадскім актывістам, аднак, не ўдалося дамагчыся ўсталявання шыльдаў у гонар БНР у Гродне і Мінску. Пазіцыя ўладаў застыла ў форме “забараніць нельга дазволіць”: ані не далі катэгарычнай адмовы, ані не дазволілі.
Іншай важнай падзеяй мінулага года стаў выхад ёмістага, амаль 600-старонкавага, першага тома выдання па гісторыі беларускай дзяржаўнасці,2 які можна лічыць пачаткам новага субэтапу дзяржаўнай палітыкі ідэнтычнасці. У сваю чаргу грамадскае аб’яднанне “Белая Русь” сумесна з Інстытутам гісторыі НАН запусціла праект “Беларуская дзяржаўнасць: гісторыя і сучаснасць”. Удзельнікі праекта сыходзяцца на тым, што БНР – гэта адна з “нацыянальных формаў беларускай дзяржаўнасці”.3
Пяройдзем цяпер да дадзеных па грамадскай думцы: якім чынам беларусы ўспрымаюць БНР і іншыя фактары ідэнтычнасці. Там, дзе гэта магчыма, будзем супастаўляць дадзеныя са звесткамі за 2009 год.
БНР: яшчэ не “за”, але ўжо і не “супраць”
Падчас апытання, якое праходзіла неўзабаве пасля святкавання 100-годдзя БНР, на пытанне пра стаўленне да даты “25 сакавіка” пераважала пазіцыя “не маю меркавання”. Спасярод тых, хто меў акрэсленае меркаванне, доля праціўнікаў абвяшчэння 25 сакавіка святочнай датай выразна пераўзыходзіла долю прыхільнікаў (32.8 і 21.1% адпаведна). У адказ на менш катэгарычнае пытанне: “Якое Ваша стаўленне да гэтай даты?” – доля прыхільнікаў і праціўнікаў размеркавалася прыблізна аднолькава: 18.5% выказаліся за шанаванне гэтай даты, 17.5% – супраць (гл. табл. 1 і 2).
| 2018 (БАМ-1) | |
|---|---|
| Гэта важная дата ў гісторыі нашай краіны. Яна павінна адзначацца | 18.50% |
| Гэта дата звязаная са спрэчнай падзеяй. Яна не павінна адзначацца | 17.50% |
| Занадта мала ведаю пра гэта, каб меркаваць аб гэтым | 61.10% |
| НА/ЦА | 2.80% |
| 2018 (БАМ-1) | |
|---|---|
| Так | 21.10% |
| Не | 32.80% |
| Не маю меркавання на гэты конт | 44.30% |
| Адмова ад адказу | 1.80% |
Калі рэспандэнтам задавалі пытанне пра вытокі беларускай дзяржаўнасці, то БНР апыналася на апошнім месцы па колькасці тых, хто прызнаў яе такім вытокам, прычым такая сітуацыя была як у 2009, так і ў 2018 годзе. (табл. 3). Гэта не значыць, аднак, што ўсе астатнія ацэньваюць ролю БНР негатыўна. Вельмі імаверна, што значная частка тых, хто вылучыў Полацкае і Тураўскае княства або ВКЛ, успрымае БНР таксама станоўча, проста вытокі дзяржаўнасці яны бачаць на ранейшых этапах гісторыі.
| 2009 (Нов) | 2018 (БАМ-2) | |
|---|---|---|
| Полацкае і Тураўскае княства | 17.70% | 15.90% |
| ВКЛ (Вялікае Княства Літоўскае) | 38.10% | 30.40% |
| БНР (Беларуская Народная Рэспубліка) | 5.00% | 7.00% |
| БССР (Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка) | 12.40% | 21.80% |
| РБ (Рэспубліка Беларусь) | 9.20% | 9.30% |
| НА/ЦА | 17.70% | 15.70% |
Такім чынам, датычна БНР сярод беларускіх грамадзянаў дамінуе пазіцыя “не ведаю”, і гэта не дзіўна, зважаючы, што фармаванне ўласнай пазіцыі па такім пытанні патрабуе часу, гістарычных ведаў і навыкаў па перапрацоўцы гістарычнай інфармацыі. Колькасная вага “прыхільнікаў” і “праціўнікаў” БНР прыблізна роўная, з эпізадычнай перавагай “праціўнікаў”.
Савецкая спадчына: “за”, але не дзвюма рукамі
Кур’язальным можа падацца тое, што, як відаць з табл. 3, у 2018 годзе выявілася ледзь не ўдвая больш прыхільнікаў “саветацэнтрычнага погляду” на беларускую дзяржаўнасць у параўнанні з 2009 годам. Гэта выглядае тым больш дзіўна, калі зважым, што колькасць прыхільнікаў тэзы пра тое, што вытокамі дзяржаўнасці былі Полацкае/Тураўскае княства і ВКЛ, зменшылася, хоць і нязначна. “Паварот да саветызму” – гэта, хутчэй за ўсё, часовы прадукт салідарнасці з Расеяй на фоне яе канфлікту з Украінай і Захадам, а таксама таго, што падрасло пакаленне, якое выхоўвалася ў 1995–2010 гадах – у перыяд падкрэсленай варожасці да адраджэнскага наратыву ў адукацыйна-ідэалагічнай палітыцы дзяржавы.
Захоўваецца таксама прыхільнасць да памятных датаў, звязаных з гісторыяй БССР. У параўнанні з 2009 годам нязначна зменшылася колькасць энтузіястаў “3 ліпеня” (з 57 да 53%), але вырасла колькасць прыхільнікаў гадавіны ўтварэння Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі Беларусі – з 4.5 да 8.0% (што праўда, тут трэба рабіць папраўку на тое, што многія маглі асацыяваць 1 студзеня з Новым годам) (табл. 4).
| 2009 (Нов) | 2018 (БАМ-2) | |
|---|---|---|
| 1 студзеня (Новы Год і дзень утварэння ССРБ) | 4.50% | 8.10% |
| 25 сакавіка (Дзень Волі) | 1.20% | 10.40% |
| 3 ліпеня (дзень вызвалення Мінска ад нямецкіх нацыстаў) | 56.90% | 52.60% |
| 27 ліпеня (дзень прыняцця дэкларацыі аб суверэнітэце БССР) | 21.80% | – |
| 7 лістапада (дзень Кастрычніцкай рэвалюцыі) | 1.20% | – |
| 19 верасня (дзень перайменавання БССР у РБ) | – | 7.30% |
| Іншае | 1.40% | 3.90% |
| Няма такога | 0.30% | – |
| НА/ЦА | 11.60% | 17.70% |
Высокім таксама застаецца ўзровень прыхільнасці да афіцыйнага (з 1995 года) чырвона-зялёнага сцяга і герба “з каласкамі” – сімвалаў родам з БССР. Тым не менш у параўнанні з 2009 годам заўважна вырасла колькасць прыхільнікаў сімволікі БНР – з 8 да 13%. Варта падкрэсліць, што ў 2018 годзе, калі рэспандэнты не мелі магчымасці заняць “паяднаўчую” пазіцыю (пазначыць “абодва ў аднолькавай ступені”), частка з іх “уцякла” ў катэгорыю “цяжка адказаць”, але частка, хутчэй за ўсё, зрабіла выбар на карысць бел-чырвона-белага сцяга і “Пагоні” (табл. 5).
| 2009 (Нов) | 2018 (БАМ-2) | |
|---|---|---|
| Чырвона-зялёны сцяг і герб Рэспублікі Беларусь | 72.60% | 69.40% |
| Бел-чырвона-белы сцяг і герб «Пагоня» | 7.70% | 13.20% |
| Абодва ў аднолькавай ступені | 11.20% | – |
| Іншы | 0.40% | 1.00% |
| НА/ЦА | 8.20% | 16.50% |
Пра ўзровень прыхільнасці да савецкай спадчыны сведчыць шырокая падтрымка захавання савецкіх назваў вуліц, плошчаў і іншых аб’ектаў (табл. 6). Увагі заслугоўвае тое, што выявіўся немалы адсотак (16%) прыхільнікаў “беларусацэнтрычнага” асэнсавання савецкай спадчыны: савецкія назвы – так, але толькі тыя, што звязаны з гісторыяй уласна Беларусі. Гэты трэнд мае свой аналаг у афіцыёзным дыскурсе, дзе таксама назіраюцца спробы такога асэнсавання.4
| 2018 (БАМ-2) | |
|---|---|
| Так, абавязкова трэба змяніць усе назвы, якія звязаны з КПСС | 7.40% |
| Не, ні ў якім разе, бо савецкія назвы – гэта наша гісторыя | 44.40% |
| Трэба, але выбарачна. Трэба перайменаваць месцы, названыя ў гонар Леніна, Маркса, Энгельса і іншых асоб, якія наўпрост не звязаны з Беларуссю, але варта захаваць назвы, якія звязаны з беларускай савецкай гісторыяй | 16.10% |
| Трэба даць магчымасць выбару назваў жыхарам дадзеных мясцовасцяў і вуліц | 22.40% |
| Савецкіх назваў павінна быць яшчэ больш. Тых, што на дадзены момант ёсць, недастаткова для патрыятычнага выхавання маладога пакалення | 2.60% |
| Не ведаю | 6.50% |
| Адмова ад адказу | 0.50% |
Такім чынам, беларускае грамадства надалей ставіцца да савецкай спадчыны або прыхільна, або талерантна, што лёгка тлумачыцца “эфектам даступнасці”: тыя сімвалы і наратывы, якія паўсюль афішуюцца, успрымаюцца як нешта нармальнае і патрэбнае (“ёсць, значыць павінна быць”).
Беларуская мова ў якасці нацыянальнага маркера: амаль кансэнсус
Мова можа выконваць як мінімум дзве функцыі – камунікацыйную і ідэнтыфікацыйную. У многіх краінах гэтыя дзве функцыі зліваюцца, але можа быць так, што – прынамсі на нейкім этапе – яны разыходзяцца.
У той час як у Беларусі няшмат людзей актыўна валодаюць беларускай мовай і зусім мала карыстаюцца ёю ў штодзённай камунікацыі, назіраецца даволі моцны кансэнсус наконт яе ідэнтыфікацыйнай ролі: ажно 86% лічаць гэтую мову “найважнейшай часткай нашай культуры” (табл. 7).
| 2018 (МІА) | |
|---|---|
| Найважнейшая частка нашай культуры і павінна захавацца | 86.10% |
| Мова, якая памірае і павінна знікнуць | 13.90% |
| НА/ЦА | 0.01% |
Варта заўважыць, што існуе таксама патэнцыял для пашырэння камунікацыйных функцый беларускай мовы ў будучыні (хутчэй за ўсё, аддаленай). Хоць няшмат ёсць людзей, якія гатовы інвеставаць час і энергію ў засваенне гэтай мовы для сябе, усё ж даволі вялікі адсотак дарослых – каля 66% – жадае, каб іх дзеці размаўлялі па-беларуску гэтаксама добра, як і па-руску (табл. 8).
| 2018 (МІА) | |
|---|---|
| Так | 65.90% |
| Не | 34.10% |
| НА/ЦА | 0.01% |
Абодва трэнды грамадскай думкі супадаюць з дзяржаўнай палітыкай, якая цягам апошніх шасці-сямі гадоў паслядоўна ўмацоўвае ідэнтыфікацыйную функцыю беларускай мовы, а ў 2018–2019 гадах пачынае ўключаць у парадак дня таксама пашырэнне яе камунікацыйных функцый. У прынятай у сакавіку 2019 года Пастанове Савета Бяспекі Рэспублікі Беларусь “Аб Канцэпцыі інфармацыйнай бяспекі Рэспублікі Беларусь” пастулюецца “пашырэнне сацыяльных функцый і камунікацыйных магчымасцяў беларускай мовы”, а яе развіццё трактуецца як “гарант гуманітарнай бяспекі дзяржавы”.5
Высновы і прагнозы
У 2018 годзе дзяржаўная палітыка ідэнтычнасці ў цэлым упісвалася ў парадыгму “мяккай беларусізацыі”, якая акрэслілася прыблізна ў 2011–2012 гадах..6 Гэты трэнд працягнецца ў 2019 і наступных гадах, адкрытым застаецца толькі пытанне пра яго інтэнсіўнасць.
На ўзроўні грамадскай думкі (як і ніжэйшых эшалонаў чынавенства) дзейнічае сіла інерцыі: ідэалагемы і аргументацыйныя стратэгіі, засвоеныя ў савецкую пару або/і ў 1995–2010 гадах, дагэтуль моцныя, і яны будуць даміноўнымі яшчэ шмат гадоў. Захаваюцца прыхільнасць да савецкай спадчыны, няўпэўненасць наконт ролі БНР і засваенне “даўняй гісторыі” (Полацкага княства і ВКЛ).
Працягне замацоўвацца кансэнсус наконт ідэнтыфікацыйнай функцыі беларускай мовы. Што да яе камунікацыйнай функцыі, то мала імаверна, што ў бліжэйшыя гады яна пашырыцца, а магчыма, што яна яшчэ больш звузіцца: у сітуацыі слабой сістэмы стымулаў зазвычай верх бярэ сіла інерцыі. Магчымае пашырэнне камунікацыйнай функцыі беларускай мовы – гэта перспектыва аддаленай будучыні.
Умоўныя абазначэнні
Нов – дадзеныя з нацыянальнага апытання, якое лабараторыя “Новак” праводзіла ў перыяд з 27 жніўня па 11 верасня 2009 года. Памер выбаркі – 1011 чалавек.
БАМ-1 – дадзеныя з нацыянальнага апытання, якое Беларуская аналітычная майстэрня праводзіла ў перыяд з 24 красавіка па 13 траўня 2018 года. Памер выбаркі – 1071 рэспандэнт.
БАМ-2 – дадзеныя з нацыянальнага апытання, якое БАМ праводзіла ў перыяд з 15 чэрвеня па 18 ліпеня 2018 года. Памер выбаркі – 1051 рэспандэнт.
МІА – дадзеныя з нацыянальнага апытання, якое Кампанія MIA Research па замове Кастрычніцкага эканамічнага форуму праводзіла ў траўні-чэрвені 2018 года. Памер выбаркі – 1016 рэспандэнтаў.