Цэрквы пасля выбараў і перад выбарам

Наталля Васілевіч

Рэзюмэ

Канфігурацыю рэлігійнага поля ў 2011 г. заклалі прэзідэнцкія выбары 19 снежня 2010 г. і рэпрэсіі ў палітычнай і грамадскай сферахпасля іх. З аднаго боку, назіралася пэўнае ажыўленне як на вышэйшым узроўні царкоўных іерархій, так і ў асяродках вернікаў. Зіншага боку, гэтае ажыўленне не мела сістэмнага характару, запальваючыся і затухаючы. Тым не менш, яно тычылася не толькі ўнутрыцаркоўных пытанняў, але і сацыяльных падзеяў. Апроч традыцыйнага парадку дня (царкоўна-дзяржаўных адносінаў, рэлігійнай адукацыі ў школах, пытанняў дэмаграфіі, сям’і, абортаў, пошуку донарскай дапамогі для арганізацыі культавых пабудоў і рэалізацыі сацыяльных праектаў) дадаліся новыя пытанні: актуальныя палітычныя падзеі, звязаныя з выбарамі і наступнымі рэпрэсіямі, вынясенне смяротнага прысуду. У сувязі з прыняццем новага закона аб рэпрадуктыўных тэхналогіях актуальнасць набылі пытанні біяэтыкі. Яны сталі ключавымі ў публічным рэлігійным дыскурсе. Большую ролю пачала адыгрываць царкоўная грамадскасць. Не абышлі цэрквы і цяжкасці, звязаныя з эканамічным крызісам, які найбольш яскрава праявіўся ўвесну-улетку 2011 г.

Тэндэнцыі

Агульная характарыстыка

Паводле Даведкі Упаўнаважанага па справах рэлігій і нацыянальнасцей1 значных зменаў у колькасці рэлігійных арганізацый не адбылося: было зарэгістравана 3210 абшчынаў (на 48 больш за 2010 г.). Захоўваецца значнае адрозненне па рэгіёнах - колькасць абшчынаў на захадзе ў некалькі разоў перавышае колькасць ва ўсходніх абласцях (Брэсцкая – 739; Мінская – 667; Віцебская – 533; Гродзенская – 468; Гомельская – 383; Магілёўская – 278). Такі дысбаланс традыцыйны, ён абумоўлены гістарычнымі фактарамі, у першую чаргу тым, што да 1939 г. Заходняя Беларусь знаходзілася ў складзе Польшчы і там захавалася рэлігійная інфраструктура і больш высокі ўзровень рэлігійнасці насельніцтва. Ва Усходняй Беларусі яны былі значна разбураныя ў часы найбольшых пераследаў у 1920-1930-я гг.

Па-ранейшаму адсутнічаюць крытэрыі вызначэння колькасці прыхільнікаў канфесій альбо асоб, прыналежных да рэлігійных арганізацый. Асновай падлікаў з’яўляюцца сацыялагічныя апытанні і даныя па колькасці зарэгістраваных рэлігійных арганізацый. У 2011 г. Інстытут сацыялогіі НАН правёў апытанне, вынікі якога вядомыя толькі па публікацыях у прэсе: «сапраўдных вернікаў» у Беларусі 20%, сярод іх праваслаўных – 57.3%, каталікоў – 34.5%, а пратэстантаў – 3.1%.2

Канфесійная структура паводле колькасці зарэгістраваных прыходаў наступная: Беларуская Праваслаўная Царква – 1567 (48.8%); хрысціяне веры евангельскай – 512 (15.9%); Рыма-Каталіцкая Царква– 479 (14.9%); евангельскія хрысціяне-баптысты – 286 (8.9%); адвентысты сёмага дня – 73 (2.3%); юдаізм – 53 (1.7%); стараабрадцы – 33 (1%); лютэранства – 27 (0.8%); іслам – 25 (0.8%). Аднак ні першая, ні другаякрыніцы не даюць вычарпальнай інфармацыі аб рэлігійнай прыналежнасці жыхароў краіны, а таксама ступені сувязі з вызначанымі канфесіямі і іх уплывовасці.

Цэрквы: выбар(ы) і крызіс

Прэзідэнцкія выбары 19 снежня 2010 г. сталі для ўсяго грамадства ўзрушэннем, якое не абыйшло і Цэрквы, выбіўшы дзяржаўна-канфесійныя адносіны са звыклай парадыгмы - традыцыйных рэверансаў і дэманстрацыі лаяльнасці. Па-першае, нягледзячы на віншаванні А.Лукашэнку з боку маскоўскага кіраўніцтва РПЦ ад імя праваслаўных,3 з боку пратэстанта-эмігранта М. Маргуліса,4 а таксама надзвычайную падтрымку ў больш позні перыяд ад імя юдэяў з боку амерыканскага грамадзяніна равіна А. Бененсона,5 мясцовыя прадстаўнікі рэлігійных арганізацыяў, за выняткам некаторых прадказальных фігур, праявілі досыць стрыманую рэакцыю, а месцамі нават абурэнне. З растыражаванай карцінкай падтрымкі кантраставалі лісты прыхаджанаў са спачуваннямі пратэстоўцам у афіцыйнай газеце Беларускага Экзархата«Царкоўнае слова»,6 віншаванні без энтузіязмуз боку цароўнага кіраўніцтва, лісты праваслаўных вернікаў да Патрыярха, у якіх выказвалася неразуменне яго пазіцыі.7 Апроч гэтаганазавем артыкул аднаго з рыма-каталіцкіх святароў пад назвай «Змрочнае Раство»,8 зварот каталіцкіх вернікаў з нагоды сітуацыі ў краіне,9 а пазней і зварот мітрапаліта Кандрусевіча з нагоды сацыяльна-палітычнай сітуацыі ў краіне,10 дзе яна была ахарактарызаваная як складаная. Таксаматрэба згадаць выступ епіскапа Аб’яднанай царквы хрысціян веры евангельскай С.Хоміча з нагоды выбараў11 і зварот Бабруйскага епіскапа Серафіма да суддзяў у падтрымку апазіцыйных актывістаў.12

Прычыны такога зруху могуць палягаць як у наяўнасці кандыдата з яскравым рэлігійным пазіцыянаваннем, што выклікала цікавасць царкоўных людзей да самога працэсу выбараў, так і ў нарастанні агульнай незадаволенасці ў грамадстве. Тым не менш, памяншэнне лаяльнасці не насіла радыкальнага характару, і ў шэрагу выпадкаў адбывалася дыстанцыянаванне царквы ад палітыкі (прыклад, зварот ксяндза Чырвонага касцёла У. Завальнюка, дзе ён заклікаў не дапускаць ніякіх сходаў пры храме).13

Выбары разгайдалі хістальнік, аднак бліжэй да лета гэты рух стаў паступова затухаць. Праблемы, звязаныя з фінансавым крызісам, прымусілі звярнуцца да пераважна эканамічных пытанняў. Найбольш крызіс закрануў тыя супольнасці, дзе ажыццяўлялася будаўніцтва ці рамонт культавых збудаванняў. Адбывалася натуральнае скарачэнне фінансавай падтрымкі з боку прыхаджанаў і бізнэсу. Стабільным заставалася эканамічнае становішча там, дзе асноўным спосабам фінансавання былі замежныя донары, а таксама знешнеэканамічная дзейнасць.

Лічыцца, што сацыяльныя ўзрушэнні і эканамічны крызіс спрыяюць павелічэнню рэлігійнасці людзей, аднак ні поствыбарная сітуацыя, ні рэзкае збядненне насельніцтва не прывялі да наплыву людзей у храмах: чэргі да абменных пунктаў і да крамаў побытавай тэхнікі, не кажучы пра аўтамабільныя чэргі на мяжы, паказалі, дзе сапраўдныя «храмы».

Заканадаўства і інстытуцыі

Свабода рэлігіі і веравызнання

Паслявыбарчыя рэпрэсіі паставілі новыя пытанні датычна свабоды веравызнання, напрыклад, магчымасці візітаў святароў у СІЗА незалежна ад канфесіі.ПалітыкуП. Севярынцу (праваслаўны) некалькі разоў адмаўлялі ў такіх візітах, нягледзячы на дамоўленасці з БПЦ і тое, што Правілы ўнутранага распарадку гэта прадугледжваюць.Журналісту Андрэю Пачобуту (рыма-каталік) некалькі месяцаў адмаўлялі ў сустрэчы са святаром. Абмежаванні датычаць не толькі палітвязняў, але і простых зняволеных. Заканадўства дазваляе «запрашэнне служыцеляў рэлігійных культаў», але толькі з дазволу органа, які ажыццяўляе крымінальны працэс.14 У вялікай колькасці выпадкаў гэтыя органы адмаўляюць зняволеным ці ствараюць перашкоды.

Пасля выбуху 11 красавіка пачаўся новы этап абавязковай дактыласкапіі, і многія вернікі, у першую чаргу праваслаўныя, ад гэтай працэдуры адмаўляліся. У ліпені 2011 г. за адмову прайсці дактыласкапію аштрафавалі святара І. Прылепскага з Вілейкі.15 Пытанні пра гэтую працэдуру задаваліся і на агульным сходзе святароў Мінскай епархіі БПЦ.16

Новаўвядзенні закранулі парадак правядзення масавых мерапрыемстваў. Цэрквы адчулі гэта на сабе, асабліва падчас святаў ці пілігрымак – на Вербніцу і Вялікдзень у г. Мінску і іншых населенных пунктах грамадзянпускалі на тэрыторыю храмаў пасля асабістага догляду рэчаў, у т.л. з выкарыстаннем металашукальнікаў. Учас масавага паломніцтва ў Будславе былі ўсталяваныя металічныя рамкі, праводзіўся догляд асабістых рэчаў, на тэрыторыю не дазвалялі праносіць нават парасоны.17 Гэта выклікала незадаволенасць з боку вернікаў, якое вылілася і ў пратэсты – калона з Віцебска пад кіраўніцтвам святара В. Барка дэманстратыўна стаяла на каленях і малілася перад турнікетамі.18

Менавіта гэтага святара закрануў новы спосаб дзяржаўнага пераследу – з боку Дэпартамента фінансавых расследаванняў, куды В.Барок быў выкліканы як арганізатар пілігрымак, і супраць яго было распачатае расследаванне «фінансавай дзейнасці» на падставе ананімнага ліста. Напрыканцы 2011 г. пачаліся таксама цяжкасці з атрыманнем візаў каталіцкімі святарамі,19 а гэта ў дзейнасці Рыма-Каталіцкай Царквы ў Беларусіз’яўляецца адным з найбольш балючых месцаў, якім маніпулюедзяржава .

Яшчэ адным традыцыйным пытаннем, якое выклікае напружанне ў сферы свабоды рэлігіі, з’яўляецца дзеянне артыкула 193-1 Крымінальнага кодэкса, які прадугледжвае адказнасць за дзейнасць ад імя незарэгістраванай арганізацыі. За 2011 г. пераслед у выглядзе папярэджанняў ад пракуратуры на падставе гэтага артыкулу закрануў шэраг пратэстанцкіх суполак, а таксама суполак іншага веравызнання. У красавіку такое папярэджанне атрымалі кіраўнік і чацвёра актывістаў абшчыны Міжнароднай рады цэркваў евангельскіххрысціян-баптыстаў.20 За адмену артыкула пачаўся збор подпісаў пад петыцыяй у межах кампаніі «Права на веру».21 Аналагічная кампанія на карысць унясення зменаў у Закон «Аб свабодзе сумлення і рэлігійных арганізацыях», якая праходзіла ў 2007 г., сабрала больш за 50 тыс. подпісаў, аднак вынік так і не быў дасягнуты.

 Адукацыя

У папярэднія гады актуальнай для рэлігійных арганізацый тэмай быў удзел у навучальным працэсе ў школах. Паводле папярэдніх пагадненняў паміж БПЦ і Міністэрствам адукацыі прадугледжвалася пашыранае супрацоўніцтва ў гэтай сферы, аднакпрацэс не быў інтэнсіўным. Тымне менш, у шэрагу навучальных установаў выкладаліся факультатыўныя курсы, звязаныя з праваслаўнай культурай і духоўнасцю. Допуск да школы быў для Праваслаўнай, які для Каталіцкай, Царквы адной з асноўных мэтаў «лобінгу». Прыняцце ў 2011 г. новага Кодэкса аб адукацыі, а на яго падставе «Палажэння аб парадку, умовах, змесце і формах узаемадзеяння ўстановаў адукацыі з рэлігійнымі арганізацыямі ў пытаннях выхавання навучэнцаў»22 значна скарацілі магчымасці ўдзелу рэлігійных арганізацый у навучальным працэсе, абмежаваўшы яго толькі выхаваннем (гутаркі, экскурсіі, падрыхтоўка і правядзенне святаў і інш.). Пры гэтымнарматыўным актам забараняецца місіянерская дзейнасць, распаўсюд рэлігійнай літаратуры, аўдыё-, відэа- і інш. матэрыялаў рэлігійнага зместу (апроч заяўленых у спісах да праграм выхаваўчай працы), правядзенне богаслужэнняў, рэлігійных абрадаў, рытуалаў і цырымоній, размяшчэнне ва ўстановах адукацыі рэлігійных сімвалаў і культавай маёмасці і інш. У адрозненне ад італьянскай «справы ўкрыжванняў», якая разглядалася ў Еўрапейскім судзе па правах чалавека, і ў якой заяўніца спрабавала аспрэчыць адпаведнасць праву на адукацыю абавязковую наяўнасць у дзяржаўных школах рэлігійнага сімвала (укрыжавання), іерархі, у т.л. і беларускія, крытыкавалі Еўрапейскісуд і пазіцыю праціўнікаў абавязковых укрыжванняў.У выпадку з беларускім заканадаўствам, калі гаворка зайшла пра больш жорсткае абмежаванне рэлігійных сімвалаў у класах, яны захоўвалі маўчанне ці прыязнакаментавалі яго.

Чалавечае жыццё і сямейныя каштоўнасці

Значна большую ўвагу і крытыку з боку Цэркваў выклікала прыняцце іншага Закону – «Аб рэпрадуктыўных тэхналогіях і гарантыях правоў грамадзян пры іх выкарыстанні». Галоўныя прэтэнзіі выклікалі палажэнні закона, звязаныя з выкарыстаннем тэхналогіі ЭКА, донарствам полавых клетак, сурагатным мацярынствам, магчымасцю эксперыментаў над эмбрыёнамі, а таксама рэдукцыяй эмбрыёнаў. Сацыяльныя канцэпцыі РКЦ і РПЦ надаюць гэтым пытанням значную ўвагу.І праваслаўныя, і каталікі ладзяць грамадскія акцыі, канцэрты і канферэнцыі, звязаныя з прапагандай сямейных каштоўнасцяў, дашлюбнай цнатлівасці, і наогул, сэксуальнай маральнасці. Крытыка згаданага дакумента тычылася не толькі самога зместу, але і таго факту, што пры яго падрыхтоўцыне праводзіліся кансультацыі з рэлігійнымі арганізацыямі.

Праваслаўнаяцарква правяла маральна-этычную экспертызу, а прэс-сакратар Мінскай епархіі выказаўся, што законапраект «знаходзіцца ў рэзкім супярэчанні з пунктам гледжання Праваслаўнай царквы, яе вучэннем».23 У праваслаўным асяродкуўзнікстыхійны грамадскі рух са зваротамі ў дзяржаўныя органы з патрабаваннем перагледзець палажэнні законапраекту, а таксама быў праведзены шэраг канферэнцый. Тым менш, гэта крытыка не была аформленая ў афіцыйную пазіцыю. Падціскам праваслаўнай грамадскасці былі ўнесеныя некаторыя змены ў будучы закон, у першую чаргу, у дачыненні да магчымых эксперыментаў над эмбрыёнамі.Аднакгэтыя змены насілі больш касметычны, чым сутнасны, характар. Канкрэтныя прапановы БПЦ агучыла, калі Закон быў практычна прыняты.24

Што тычыцца Каталіцкай Царквы, то ад імя мітрапаліта Кандрусевіча была апублікаваная заява «У сувязі з прыняццем Палатай прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу законапраекта аб рэпрадуктыўных тэхналогіях»,25 у якой іерарх выказаў сур’ёзную заклапочанасць фактам таго, што «законапраект рыхтаваўся без кансультацый з рэлігійнымі арганізацыямі». Дабіцца ж правядзення падобных кансультацый і рэальна паўплываць на змест закона, нягледзячы на ўсе заявы, ні праваслаўныя, ні каталікі не здолелі.

Калі ў праваслаўных барацьба за правы эмбрыёнаў адносіцца, у першую чаргу, да сферы «сямейных каштоўнасцей», то каталіцкія дакументы адносяць гэтае пытанне да «абароны чалавечага жыцця», і не менш сур’ёзна, чым да абароны жыцця ад моманту зачацця, ставяцца да пытання смяротнай кары. У 2011 г. асуджэнне на смяротнае пакаранне Д. Канавалава і У. Кавалёва – абвінавачаных ва ўчыненні выбуху 11 красавіка 2011 г. – прывяло да даволі сур’ёзных пытанняў пра далейшы лёс двух маладых людзей і пра існаванне смяротнага пакарання наагул. Каталіцкая іерархія Беларусі публічна выказала пратэст супраць смяротнага пакарання, а таксама заклікала памілаваць асуджаных.26 Беларуская Праваслаўная Царква перадала ў гэтым пытанні слова сваёй прэс-службе. Хаця заклікаўда памілавання і адмены смяротнага пакаранняне было, больш за тое, адзначалася, што Царква не павінна катэгарычна «патрабаваць адмены смяротнага пакарання», а таксама ўмешвацца «ў кампетэнцыю судовай і выканаўчай улады», тым не менш выказваўся сумнеў у яго мэтазгоднасці.27 У гэтым пытанні дзяржава таксама не прыслухалася да голасу Цэркваў.

Высновы

Па-першае, трэба чакаць актывізацыі цэркваў у пытаннях грамадска-палітычнага жыцця, што будзе звязана не столькі з дзейнасцю іерархіі, колькі з дзейнасцю рэлігійных супольнасцей.

Па-другое, на ўсе цэрквы будзе ціск з боку рэжыму, праз які дзяржава паспрабуе вярнуць сабе лаяльнасць і прымусіць абараняць інтарэсы кіроўнайэліты як унутры краіны, так іза яе межамі. Менш імаверна, што гэты ціск будзе адбывацца ў форме гандлю – «таварам не першай свежасці», напрыклад, канкардатам у выпадку РКЦ.

Па-трэцяе, узмацненне ціску можа прывесці як да яшчэ большай радыкалізацыі грамадскасці, так і да згасання незалежнай палітычнай актыўнасці, незалежна ад чаго будзе адбывацца «выспяванне» пратэстных настрояў.

Па-чацвёртае, у Беларуская Праваслаўнай Царкве магчымыя кадравыя змены, звязаныя з рэструктурызацыяй, што таксама можа паўплываць на сацыяльна-палітычную пазіцыю, але найбольш імаверна, што асноўныя падзеі будуць адбывацца ўнутры самой царквы.

Па-пятае, на палітычную актывізацыю рэлігійных асяродкаў паўплываюць і маючыя адбыцца парламенцкія выбары.