Выхад сектару ІТ на ключавыя пазіцыі паводле ўкладу ў ВУП — хіба што галоўная з пераменаў, якія адбыліся ў структуры беларускай эканомікі за апошняе дзесяцігоддзе. Як на ІТ-цудзе адаб’юцца палітычныя рэпрэсіі і непрадказальная эканамічная сітуацыя?
Стратэгічна важная для дзяржавы крыніца валюты
У 2020 годзе сектар «Інфармацыя і сувязь» даў краіне 7,3% валавага ўнутранага прадукту. Летась па гэтым паказчыку ІТ ўпершшыню перагнаў сельскую гаспадарку (6,8%) і заняў трэцяе месца пасля прамысловасці (25,5%) і гандлю (9,4%) [1]. ІТ-сектар — гэта аазіс развіцця пасярод стагнуючай эканомікі Беларусі. У 2020 годзе яго вытворчасць вырасла на 7%, тады як беларускі ВУП скараціўся на 1% [2].
За апошнія 5 гадоў экспарт ІТ-паслуг павялічыўся ў 2,5 разы, дасягнуўшы ў 2020 годзе 2,5 млрд долараў [3]. Звярніце ўвагу — кампутарныя паслугі сталі трэцяй крыніцай экспатрных даходаў пасля нафтаперапрацоўкі (USD 3,7 млрд) і здабычы калію (USD 3,1 млрд). ІТ пераўзыйшоў экспартныя вынікі такіх традыцыйна важных для Беларусі сектараў, як вытворчасць малака (USD 2,4 млрд) і аўтамабіляў (USD 2,1 млрд) [4].
У адрозненне ад іншых галінаў беларускай эканомікі, для беларускага ІТ расейскі рынак не мае ключавога значэння. Туды летась адправіліся ўсяго 6% экспатру ІТ-галіны[5]. Статыстыка паказвае, што беларускі рынак ІТ функцыянуе як частка рынку камп’ютэрных паслуг ЗША. У гэтую краіну беларускія распрацоўшчыкі прадаюць амаль палову сваёй прадукцыі [6].
Яшчэ да палітычных пратэстаў і рэпрэсіяў 2020–2021 гадоў пераважная большасць беларускіх ІТ-кампаніяў пазіцыянавала сябе як заходнія фірмы. Штаб-кватэры чатырох з 10 найбуйнейшых працадаўцаў беларускай сферы ІТ зарэгістраваныя ў ЗША. Яшчэ тры зарэгістраваныя ў краінах Еўрапейскага звязу. Пры гэтым ва ўсіх, акрамя кампаніі EPAM, пераважная большасць працаўнікоў знаходзіцца ў Беларусі [7].
Маскіроўка тлумачыцца тым, што беларускія ІТ-кампаніі працуюць на заходнія рынкі, дзейнічаюць паводле еўрапейскіх і амерыканскіх юрыдычных нормаў і не хочуць, каб кліенты асацыявалі іх з рызыкоўнымі краінамі постсавецкай прасторы.
Рэзервацыя для амбітных і актыўных
За 10 гадоў колькасць ІТ-спецыялістаў у Беларусі павялічылася амаль удвая і дасягнула 134 тысяч чалавек [8]. Сярэдні заробак у гэтай галіне ў 4 разы вышэйшы за сярэдні па краіне [9]. Працуе ў ёй усяго каля 3% рабочай сілы, аднак яе сацыяльны ўплыў значна шырэйшы. ІТ-індустрыя забяспечвае высокі ўзровень жыцця сем’ям спецыялістаў, непасрэдна ўплываючы на? жыццё прыкладна 400 000 чалавек. людзі. Попыт, які стварае гэтая група людзей, падштурхоўвае развіццё гандлю, паслугаў і рэстараннай галіны.
Сваім хуткім развіццём беларуская ІТ-індустрыя абавязаная як універсітэтам з высокім узроўнем выкладання дакладных навук, так і ільготнаму падаткаваму рэжыму Парку высокіх тэхналогіяў. У чэрвені 2021 года ў ПВТ працавала 71 000 чалавек — больш за палову ўсіх беларускіх ІТ -спецыялістаў [10]. Трэцім фактарам поспеху ІТ-індустрыі можна назваць доступ да якаснага чалавечага капіталу.
Інфармацыя і тэлекамунікацыі стала унікальным прытулкам для амбітных і актыўных беларусаў. Туды ідуць людзі з дапломамі і досведам працы ў розных галінах — ад журналістыкі і лінгвістыкі да вайсковай справы. Усе яны не абавязкова любяць ІТ, але не пагаджаюцца працаваць за 300-400 долараў ў стагнуючым дзяржаўным сектары.
Кожны сёмы з 263 тысяч беларускіх студэнтаў навучаецца на факультэтах, якія рыхтуюць спецыялістаў па інфарматыцы. Штогод у ІТ прыходзяць каля 7 тысячаў выпускнікоў спецыялізаваных ВНУ. Да іх далучаюцца людзі з іншых сектараў, якія пакідаюць свае ранейшыя прафесіі дзеля працы ў ІТ [11]. У апошняе 10-годдзе ІТ -сектар дапамагаў уладам Беларусі палепшыць свой імідж за мяжой і атрымаць так неабходную для выплаты вонкавай запазычанасці валюту. Адначасова ён паспрыяў размыццю савецкай сацыяльнай і эканамічнай мадэлі, на якой грунтуецца ўлада Аляксандра Лукашэнкі. У гэтым сектары збіраюцца незалежныя ад дзяржаўнага апарату людзі, ён спрыяе пашырэнню прыватнай эканомікі.
Адказ на рэпрэсіі — масавая эміграцыя
Першым вялікім ударам па па беларускім ІТ-сектары стала трохдзённая блакада Інтэрнэту пасля прэзідэнцкіх выбараў 2020 года [12]. Беларускія айцішнікі прымалі ўдзел у акцыях пратэсту супраць фальсіфікацыі выбараў, стварылі фонд для падтрымкі сілавікоў, якія вырашылі звольніцца са службы, збіралі грошы для ахвяр пратэстаў, перавучвалі і дапамагалі з працай звольненым удзельнікам пратэстаў [13]. У жніўні 2020 года 2500 менеджэраў, інвестараў распрацоўшчыкаў падпісалі зварот да ўладаў з патрабаваннем спыніць гвалт. Улады адказалі рэпрэсіямі.
Сілавікі правялі ператрус у офісах Яндэкса і Google і распачалі крымінальную справу супраць кіраўніцтва кампаніі PandaDoc [14]. У траўні 2021 года ўлады заблакавалі найбуйнейшы інфармацыйны партал TUT.BY. Рэдакцыю абвінавацілі ва ўхіленні ад сплаты падаткаў. Далучэнне медыякампаніі да Парку высокіх тэхналогіяў і выкарыстанне належных рэзідэнтам падаткавых ільготаў улады палічылі махлярскай схемай [15]. Дэкрэт 2017 года гарантаваў, што падаткаабкладанне рэзідэнтаў ПВТ не зменіцца да 2049 года. Нягледзячы на? гэта, у студзені 2021 года ўлады павысілі падаходны падатак да 13%, тлумачачы павышэнне неабходнасцю змагацца з эпідэміяй кавіду [16]. З восені 2020 года прадстаўнікі ўладаў сталі абвінавачваць айцішнікаў у палітычнай нелаяльнасці і ў тым, што яны непрапарцыянальна слаба фінансуюць дзяржаўныя выдаткі [17].
Павелічэнне рызыкі блакавання Інтэрнэту, палітычныя рэпрэсіі, рост падаткаў прымусілі многія ІТ -кампаніі задумацца аб пераездзе. Згодна з апытаннем даследчага цэнтру BEROC, у снежні 2020 года 48,6% ІТ -кампаній думалі аб частковым ці поўным пераносе сваіх офісаў [18].
Згодна з апытаннем dev.by, са жніўня 2020 года па студзень 2021 года з Беларусі выехалі прыкладна 15% працаўнікоў ІТ-сектара, гэта каля 20 000 чалавек. 43% удзельнікаў апытання вырашылі пераехаць у Польшчу, 15% выбралі Украіну і 10% Літву. Выяжджаюць пераважна дасведчаныя праграмісты, а таксама менеджэры сярэдняга і старэйшага звяна. Галоўная мэта пераезду — забяспечыць бесперабойную працу сваіх кампаніяў[19].
Дзяржава ўзмацняе кантроль над ІТ
Аляксандр Лукашэнка і яго людзі бачаць у ІТ рассаднік вальнадумства, які цяжка ўпісаць у дамінуючую ў Беларусі планавую эканоміку [20]. ІТ-прадукты, якія распрацоўваюцца беларускімі праграмістамі, малапрыдатныя для неахвочых да зменаў дзяржаўных прадпрыемстваў. Уладам цяжка кантраляваць настроі і дзеянні мабільных, звязаных з замежнымі рынкамі беларускіх праграмістаў. ІТ-фірмы цяжэй, чым іншых, прымусіць дзяліцца сваімі даходамі з дзяржаўным апаратам. Нягледзячы на такое падазронае стаўленне, з высокай доляй верагоднасці можна сцвярджаць, што улады разумеюць стратэгічнае значэнне ІТ. Гэты сектар — адна з галоўных крыніцаў замежнай валюты, неабходнай для пагашэння знешняй запазычанасці і падтрымання курсу беларускага рубля.
Па гэтай прычыне ліквідацыя Парку высокіх тэхналогіяў або іншыя дзеянні, скіраваныя на знішчэнне ІТ-сектару ў Беларусі, малаверагодная. Тым не менш, у бліжэйшы час улады могуць паспрабаваць павысіць падаткі для ІТ-кампаніяў або выпампоўваць з іх рэсурсы іншым чынам. У СМІ ўжо з’явілася інфармацыя аб тым, што сілавыя структуры ўзмацняюць кантроль над ІТ. Як паведамляе «Наша Ніва», улады намераныя ўнесці змены ў статут Парку высокіх тэхналогіяў. Папраўкі дазволяць выключыць кампанію з ПВТ, калі яе супрацоўнікі ўдзельнічаюць у «экстрэмісцкай дзейнасці». Прымаць рашэнне пра тое, караць кампанію ці не, будуць супрацоўнікі спецслужбаў, адмыслова ўключаныя ў кіраўніцтва парку [21]. Такія нарматыўныя змены будуць схіляць кампаніі да палітычнага і эканамічнага «супрацоўніцтва» з уладамі. З іншага боку, падобныя змены правілаў гульні адахвоцяць малыя кампаніі развівацца, а сярэднія і буйныя падштурхнуць да пераезду.
Экспартныя даходы знікаюць, дэфіцыт працоўных рук расце
Калапсу ІТ-галіны у Беларусі, хутчэй за ўсё, не адбудзецца, хоць рост гэтага сектара можа істотна запаволіцца. Тыя мэнеджэры і распрацоўшчыкі праграмнага забеспячэння, якія пакінулі краіну, яшчэ некалькі гадоў будуць дыстанцыйна працаваць у сваіх кампаніях і заставацца ў экасістэме беларускага ІТ. Больш хуткімі і балючымі наступствы рэпрэсіяў будуць не для саміх фірмаў, а для дзяржбюджэту і залежных ад ІТ сектараў эканомікі. Эміграцыя 20 000 айцішнікаў можа скараціць экспартныя паступленні больш чым на USD 350 млн, паколькі праграмісты будуць атрымліваць аплату за свае паслугі за мяжой, і траціць яе ў замежжы, а не ў Беларусі.
Яшчэ адным негатыўным вынікам рэпрэсіяў можа стаць зніжэнне інвестыцый. Заходнія партнёры не захочуць падпісваць доўгатэрміновых кантрактаў з кампаніямі з нестабільнай краіны. Тэндэнцыя апошніх гадоў — пераход беларускіх кампаніяў ад працы на замежных замоўшчыкаў да вытворчасці ўласнай прадукцыі — будзе запаволеная. Таксама будзе спыненая тэндэнцыя да ўмацавання брэнда беларускага ІТ на сусветным рынку. Беларусь, як гэта ўжо было каля 10 гадоў таму, будзе разглядацца не як краіна з паспяховымі ўласнымі фірмамі, а як пастаўшчык працоўнай сілы для замежных ІТ -кампаніяў.
Попыт на тое, каб «збегчы» з адзяржаўленай эканомікі Аляксандра Лукашэнкі застаецца па-ранейшаму высокі. Таму колькасць занятых у ІТ -індустрыі ў Беларусі наўрад ці зменшыцца. Дасведчаных праграмістаў, якія выехалі за мяжу, заменяць выпускнікі спецыялізаваных універсітэтаў і людзі, якія прыйшлі ў ІТ з іншых сектараў. Курсы перакваліфікацыі карыстаюцца ў Беларусі надзвычайнай папулярнасцю. Пры гэтым ІТ-кампаніі ўжо адчуваюць і будуць адчуваць яшчэ вастрэй дэфіцыт працаўнікоў з вялікім досведам і высокай кваліфікацыяй.
*У гэтым артыкуле выкарыстаныя матэрыялы, падрыхтаваныя ў рамах даследавання аналітычнай групы Варшаўскага універсітэту «Беларусь у рэгіёне»
[1] https://www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_compilation/index_28455/
[2] https://banki24.by/news/4486-v-belarusi-ischezaet-rost
[3] https://www.nbrb.by/statistics/foreigntrade
[4] https://www.customs.gov.by/ru/tamozhennaja-statistika-ru/
[5] https://www.nbrb.by/statistics/foreigntrade
[6] https://www.nbrb.by/statistics/foreigntrade
[7] https://dev.by/news/top50-it-belarus-june2020
[8] https://www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/solialnaya-sfera/trud/godovye-dannye/
[9] https://aser.by/wp-content/uploads/2020/12/IT-rynok-Respubliki-Belarus-2.pdf
[10] https://www.park.by/htp/about/
[11] https://www.belarus.by/ru/business/doing-business/it-belarus
[12] https://www.hrw.org/news/2020/08/28/belarus-internet-disruptions-online-censorship
[13] https://naviny.online/article/20210318/1616041508-belorusskiy-it-sektor-pod-davleniem-sluchitsya-li-massovyy-relokeyt
[14] https://www.rp.pl/Telekomunikacja-i-IT/309079883-Pogrzeb-bialoruskiej-Doliny-Krzemowej-Pomoze-Polska.html
[15] https://belmarket.by/news/2021/05/25/news-45787.html
[16] https://naviny.online/article/20210318/1616041508-belorusskiy-it-sektor-pod-davleniem-sluchitsya-li-massovyy-relokeyt
[17] https://www.sb.by/articles/shivorot-navyvorot-klishevich.html
[18] http://www.beroc.by/upload/iblock/ae2/ae25529b6e59aeefdf78a8ae149423d2.pdf
[19] https://dev.by/news/relocate-january-2021
[20] https://president.gov.by/ru/events/soveshchanie-po-voprosam-pravovogo-regulirovaniya-hozyaystvennoy-deyatelnosti
[21] https://nn.by/?c=ar&i=274476