Валянцін Акудовіч — філёзаф, эсэіст
Віктар Марціновіч — публіцыст, пісьменьнік, мастацтвазнаўца
Уладзімер Арлоў — паэт, празаік, эсэіст
Мадэратар— Андрэй Хадановіч, паэт, перакладчык
А. Хадановіч:Па Беларусі паўзуць чуткі: Віктар Марціновіч напісаў раман «Параноя», прыняты да публікацыі ў піцерскім выдавецтве. Чаму ў Піцеры і чаму па-расейску?
В. Марціновіч:Калі раман быў напісаны, перад тым, як накіроўваць яго ў расейскія выдавецтвы, я паспрабаваў даведацца, ці магу я перакласьці яго на беларускую мову і зрабіць першае выданьне тут. Я вельмі намагаўся, каб ён быў перакладзены і выйшаў у Беларусі, я б ніколі не хаваў факту перакладу яго з расейскай мовы, але выдаць кнігу па-беларуску было справай прынцыпу. Я разаслаў гэты раман беларускім крытыкам, запытаўся ў калявыдавецкіх колах, якія ў мяне пэрспэктывы. Калі я зразумеў, што не магу надрукаваць яго ў Беларусі, я пачаў весьці перамовы з украінскімі выданьнямі, каб гэты раман упершыню выйшаў хаця б ва Ўкраіне, а не ў Расеі: беларускі пісьменьнік, які надрукаваў свой першы раман у Расеі, — гэта выклікае шмат пытаньняў. Ва Ўкраіне мне растлумачылі, што ўвесь украінскі выдавецкі бізнэс трымаецца на грантах, і мне патрэбна знайсьці спонсара, але я ня ведаў, як гэта зрабіць, я ня ўключаны ў літаратурны працэс.
А. Хадановіч:Шаноўныя мэтры, можа быць, галоўны рэдактар часопіса «Дзеяслоў» параіць нейкія стратэгіі рускамоўнаму літаратару, які хоча быць беларускім літаратрарам?
Б. Пятровіч:Я ня бачу праблемы ў прынцыпе. На сёньня ў Беларусі ня так і мала рускамоўных выданьняў і выдавецтваў, якія выдаюць рускамоўныя кнігі і пры гэтым незалежныя ад дзяржавы і цэнзуры. І пры жаданьні можна спакойна выдаць сваю кнігу ў Беларусі. Іншая справа, можна сутыкнуцца з праблемамі распаўсюду гэтай кнігі, але тыя ж самыя праблемы будуць, калі яна выйшла ва Ўкраіне ці ў Расеі…
В. Марціновіч:Праблемаў распаўсюду ня будзе дакладна, бо гэта «Аст», і ў іх вельмі вялікая сетка… Праблема ў іншым… Сам раман даволі праблемны, я ня ведаў, якая на яго будзе рэакцыя. Фактычна гэта love story, пададзеная пратаколамі праслушкі спэцыяльнай службы (у рамане — МДБ, Міністэрства дзяржаўнай бясьпекі), і таму ў маіх перамовах з выдаўцамі напачатку прысутнічаў фактар майго асабiстага страху. Я баяўся гаварыць пра твор шырока.
Што да выданьня яго тут у Беларусі, то мне сказалі, што я мушу за гэта «забашляць». Аднак я журналіст, які жадае адбыцца як пісьменьнік, — з усімі комплексамі, якія адсюль вынікаюць. Я ведаю, што шмат пісьменьнікаў Беларусі, якія зрабілі сабе імя, выдаюцца за свой кошт, але я паставіў сабе дзьве галоўныя мэты. Першая — выдацца не за свой кошт, другая — быць у кнігарнях. Выдацца ў Беларусі патрэбна было для таго, каб стаць менавіта беларускім пісьменьнікам. Зрабіць гэтага я ня змог. Таму засталося давесьці хаця б сабе, што я пісьменьнік у прынцыпе. І, як мне здалося, я зраблю гэта, калі выдамся не за свой кошт.
Адважуся сказаць у сваё апраўданьне колькі словаў, на падставе якіх так званыя «нашчадкі» магчыма калі-небудзь залічаць мяне менавіта да беларускай літаратуры, па-за межамі якой я ўсё-ткі сябе не адчуваю. Разумееце, праблема беларускага рускамоўнага пісьменьніка — гэта праблема адсутнасьці (даруйце, Валянцін, што эксплуатую ваш тэрмін). У нас няма мовы, у нас няма дыскурсіўнай радзімы, мы па-за падручнікамі — і так будзе заўсёды.
Дык вось, першае, што я пачуў у расійскім выдавецтве, зь якім вёў перамовы пра тэкст: акей, усё цудоўна, але падзеі раману павінны адбывацца ў Расеі. Давайце прыбярэм з тэксту Менск. Бо ў тэксьце ён непатрэбны. Тэкст будзе прадавацца ўдвая лепей, і стартавы наклад будзе ўдвая вышэйшы. Я зьвязаўся са сваімі калегамі, маладымі пісьменьнікамі-беларусамі, што выдаюцца ў Маскве, каб даведацца, як абыйсьці гэтае патрабаваньне. І тыя пацьвердзілі, маўляў, дружа, прыбірай Менск і не выпендрывайся. Ня можа дзеяньне першага рамана новага для расейскага рынку аўтара адбывацца ў нейкім там Менску. Я вырашыў настаяць — проста таму, што сьвята веру ў тое, што казаў наконт свайго разуменьня мастацтва і літаратуры. Для мяне беларускі нацыянальны творца — той, хто аднаўляе побыт, культуру, спажывецкія практыкі, гарадзкія пэйзажы — хранатоп Беларусі. Той, які пускае Беларусь, Менск у свой выдуманы сьвет. І вось у выніку раман выходзіць у выдавецтве «Аст» зь Менскам і пра Менск. У рамане безьліч праяваў гэтага гораду, гэта дбайная рэканструкцыя тых мясьцінаў, якія кожны з нас ведае і любіць, мясьцінаў, якія ўжо бясьследна зьніклі (як гэта часта бывае ў Менску) — такіх, напрыклад, як той цеплаходзік, што стаяў на прыколе на Сьвіслачы.
У рамане «Параноя» я паспрабаваў увесьці Менск у літаратуру. Менск наш, сучасны, дзе графіці, у тым ліку мілосныя, зафарбоўваюцца, на Кастрычніцкай людзі глядзяць прапаганду на вялізным экране, а пасярод праспэкту гарыць ілюмінацыяй будынак МДБ, вакол якога людзі ціхамірна п’юць макіята ў летніх кавярнях.
А. Хадановіч:Я пераадрасую пытаньне Ўладзімеру Арлову. Дазволь пацікавіцца, калі мы ўжо закранулі пытаньне рынку, ці базару (мне гэта хутчэй хочацца кніжным базарам, чым кніжным рынкам назваць у беларускай сытуацыі)… У пачатку 90-х ты, Уладзімер, быў першы прафэсыйны беларускі літаратар, якога я пабачыў на свае вочы. Больш за тое, ты і сёньня застаесься адным зь лічаных прафэсыйных беларускіх літаратараў. Але ці існуюць яны — стратэгіі посьпеху прафэсыйнага беларускага літаратара? Ці можа беларускі літаратар жыць зь літаратуры ў сёньняшніх умовах?
В. Акудовіч:Ці можа Віктар ня толькі выдаць за чужыя грошы кніжку, але яшчэ і зарабіць калі-небудзь на сваёй кніжцы ў Беларусі?
А. Хадановіч:І ці ёсьць тут падводныя камяні, ня бачныя простым сьмяротным, і ўмовы гульні, якія трэба выконваць?
У. Арлоў:Сапраўды, перад вамі той літаратар, які ўжо каля 15 гадоў жыве за кошт пісьменства. Як бы прыклад таго, што беларускамоўная творчасьць можа карміць беларускамоўнага аўтара. Ня толькі за кошт кнігавыданьня і распаўсюду кніг — безумоўна, ёсьць выступы, паездкі, удзел у нейкіх праектах, але чыста літаратурных праектах — ці эсэістычных, скажам, калі браць гістарычныя кніжкі, якія, я думаю, належаць да эсэістыкі.
Калі казаць пра канктрэтныя моманты існаваньня прафэсійнага беларускага літаратара, то ўпершыню я сутыкнуўся зь імі яшчэ ў 1986 годзе, калі звольніўся і нідзе не працаваў. Тады была інспіраваная справа пра падпольныя аборты ў нашай кватэры. За гэтым, натуральна, стаяў нехта з КДБ, чалавек з фантазіяй, можа быць ён стаў літаратарам, цалкам верагодна — пасьпяховым. Калі рассыпалася справа пра аборты, яны мне пагражалі: «Мы тебя за тунеядство привлечём». Але мне ўдалося давесьці, што сябра творчага саюзу мае права не хадзіць на службу. Я паказаў ім Працоўны кодэкс — і яны супакоіліся, а там ужо і новы ветрык пацягнуў, гэта быў 1987 год.
Што датычыць цяперашняе сыуацыі, то быў пэўны час, калі па наш манапаліст — «Белкніга» — ня брала маіх кніг на продаж. Я некалькі разоў спрабаваў наладзіць распаўсюд — кнігі з посьпехам прадаваліся на прэзэнтацыях, і я падумаў, што праз кнігарні справа таксама пойдзе. Мне адказалі, што трэба стварыць экспэртную камісію, зарэгістарвацца як індывідуальнаму прадпрымальніку і г. д. Гэтая камісія павінна была ацэньваць якасьць і зьмест маіх кніг — гэта для мяне было непрымальна, і я на некалькі гадоў забыў пра існаваньне «Белкнігі». Але, калі не памыляюся, у 2003 годзе зь іх ініцыятывы было тэлефанаваньне, маўляў, «мы» прынялі рашэньне (хто такія «мы», я так і не даведаўся), што будзем працаваць з вамі як з аўтарам, прыносьце кнігі. І з таго часу ўжо 5 гадоў гэтыя кнігі прадаюцца, прынамсі, ва ўсіх менскіх кнігарнях, куды я хачу іх здаць і куды мне выгодна іх здаць. Я магу, канечне, завезьці іх куды-небудзь на ўскраіну, але, на жаль, там ніхто не купляе кніжак. Я не скажу, што гэта галоўная крыніца майго прыбытку, але тым ня менш гэта таксама крыніца прыбытку. Так што ня ведаю, ці можа ўся літаратура зарабіць на айчынных чытачах, але асобныя літаратары, я ўпэнены, могуць.
А. Хадановіч:Іншае пытаньне, ня ведаю, ці больш камфортнае чым папярэдняе. Ці можа літаратар, зарабляючы на сваіх чытачах, заставацца свабодным? І калі можа, то да якой ступені? Мы звычайна ўжываем слова «свабода» толькі ў палітычных, цэнзурных сэнсах. Але ёсьць вядомы выраз: хто плаціць, той і замаўляе музыку. Галасуюць рублём пакупнікі. Перад намі прыўкрасны аўтар эсэістыкі, апавяданьняў, вэрлібраў — якія па азначэньні «не для ўсіх» у кансэрватыўнай беларускай традыцыі… Але зь іншага боку ты па азначэньні маеш бясспрэчны маральны аўтарытэт, які, можа быць, дазваляе ў пэўным сэнсе выхоўваць публіку і ня толькі апускацца да яе патрэбаў, але падымаць на свой узровень… Наколькі ты адчуваеш сябе залежным ад густаў публікі? З аднаго боку, вось трэба нешта распавесьці цікавае пра Полацак, а вось яшчэ што-небудзь папулярызатарскае, а вось яшчэ што-небудзь дзіцячае, яшчэ што-небудзь на замову радыё «Свабода»… А зь іншага боку, ёсьць тое, што патрэбна асабіста табе, і ты адчуваеш, што ніхто, акрамя цябе, так па-беларуску ў Беларусі не напіша. Да якой ступені ты адчуваеш творчую свабоду?
В. Акудовіч:Свабоду ад рынку.
У. Арлоў:Калісьці ў 1990-м годзе на просьбу тагачаснага рэдактара газэты «Свабода» Сяргея Дубаўца, я напісаў эсэ «Незалежнасьць — гэта…». І калісьці спэцыяльна для рэдакцыі часопіса «Спадчына», у якую тады быў ператвораны часопіс «Помнікі гісторыі і культуры Беларусі», для аднаго зь першых нумароў я напісаў апавяданьне «Рандэву на манэўрах». Я не шкадую, што гэта зрабіў. Вядома ж, момант замовы прысутнічаў. У выпадку са «Свабодай» пра грошы не ішлося, газэта выходзіла невядома на якія сродкі, друкавалася ў Латвіі. А калі казаць пра «Спадчыну», мне наўпрост сказалі: мы табе столькі і столькі даем, пішы гэтае апавяданьне. Я ня бачу нічога заганнага ў тым, каб пісаць на замову, як і нашы калегі напрацягу тысячагодзьдзяў, з антычнага свету пачынаючы.
А. Хадановіч:Міколу Гусоўскаму таксама сёй-той нешта замаўляў…
У. Арлоў:Іншая рэч, што зь гісторыі нам вядомая такая зьява, як прыдворныя паэты ці пісьменьнікі… Што да залежнасьці літаратара ад рынку, то, безумоўна, я ня буду крывіць душой і казаць, што ўсё, мной напісанае, было напісана толькі па дыктоўцы самога неба, кажучы словамі Канфуцыя. Былі цэлыя кнігі, якія сталіся вынікам пэўнай замовы, праўда падчас напісаньня гэтая замова трансфармоўвалася. Скажам, ёсьць у мяне такая кніга «Таямніцы полацкай гісторыі». Яна выйшла ўжо шасьцю выданьнямі. Гэта гістарычныя эсэ. Кніга была напісана на замову аднаго полацкага прамыслоўца, пасьля — дэпутата Вярхоўнага Савету ХІІ скліканьня Ўладзімера Цялежнікава. Сама ідэя належала Лявону Баршчэўскаму. Лявон з Уладзімерам хацелі, каб я напісаў краязнаўчую брашурку, падручнік для выкладаньня на факультатывах гісторыі Полацка. І брашурка ў сотню старонак, пра якую спачатку ішла гаворка, трансфармавалася ў кнігу, якая дапісвалася, перавыдавалася, і наш вядомы праваабаронца Валеры Шчукін, які супернічаў на наступных парляманцкіх выбарах з маім, так сказаць, першым фундатарам…
А. Хадановіч:…мэцэнатам…
У. Арлоў:…дырэктарам заводу будаўнічых вырабаў дэпутатам Цялежнікавым, пісаў у газэце «Полацкі весьнік», што замест таго, каб дапамагаць удовам і сіротам працоўных, Цялежнікаў фінансаваў кнігу нацыяналіста Арлова «Таямніцы полацкай гісторыі». Калі паглыбляцца ў псыхалёгію творчасьці, то падчас працы над «Таямніцамі полацкай гісторыі» і кнігай «Краіна Беларусь» і «Адкуль наш род» у мяне былі моманты — не пабаюся патасу, якога мы заўсёды баімся, — калі мне хацелася наступіць на горла гэтай замове і даць волю ўласнай песьні. Але мае дзеяньні былі прадыктаваныя ня толькі ўмовамі пагадненьня, а найперш тым, што я нацыянальна ангажаваны аўтар і мне, безумоўна, было цікава займацца такімі праектамі ня толькі ў фінансавым, але і ў інтэлектуальным пляне. Я адчуваю, што гэта ня проста замова таго ці іншага чалавека — гэта замова нейкай часткі грамадзтва, да якой я таксама належу. Такія праекты давалі магчымасьць, ня ходзячы на службу, зьдзяйсьняць і ўласныя чыста літаратурныя праекты, на чым хацелася б усё больш і больш засяроджвацца.
А. Хадановіч:Што па-мойму і атрымліваецца, калі меркаваць па апошніх выданьнях літаратара Арлова. Усё больш паэзіі выходзіць.
В. Акудовіч:А вось паэзію можна і ў абедзенным перапынку пісаць!
У. Арлоў:Ну, можа быць, і проза таксама зьявіцца. Было напісана некалькі апавяданьняў і частка аповесьці пра Міхала Валовіча. Але напісанае пакуль востра не задавальняе аўтара, і таму праца была спыненая. Гэту аповесьць можна было б аднесьці да жанру гістарычнай літаратуры, і тут я хачу падзяліцца адным сваім назіраньнем. Здаецца, наш чытач стаміўся ад гістарычнай мастацкай літаратуры. Наш чытач прагне пераканацца: тое, што напісалі Караткевіч, Дайнэка, Іпатава, у нейкай ступені Арлоў — было, яны нічога не прыдумалі. У сэнсе таго, што нашае мінулае — гэта сапраўды частка гісторыі эўрапейскай: з магдэбургскім правам, Рэнэсансам, Рэфармацыяй, з сваімі палкаводцамі, паўстанскімі правадырамі, авантурнікамі і авантурніцамі…І наш чытач — я думаю, гэтак ня толькі ў Беларусі, але ў Беларусі асабліва адметна — наш чытач з большай ахвотай бярэ кніжку Арлова «Таямніцы полацкай гісторыі», чым кніжку таго ж Арлова «Каханак яе Вялікасьці», дзе гістарычныя апавяданьні і аповесьці.
А. Хадановіч:Баюся, прыставачка «наш» да слова «чытач» не ўнікальная: ува ўсім сьвеце ўсё менш чытаюць таго, што называецца «фікшн», і больш таго, што «нон-фікшн».
У. Арлоў:Абсалютны рэкорд па колькасьці водгукаў на тое, што я напісаў, трымае кніга «Таямніцы полацкай гісторыі» — для мяне быў пэўны шок, калі мне пісалі жыхары Аўстраліі, Ізраілю, полацкія габрэі з Амэрыкі. Адзін чытач прыслаў мне бандэроль з успамінамі свайго дзеда, полацкага кадэта, дзе столькі дэталяў пра Полацак ХІХ стагодзьдзя, якія яшчэ чакаюць, можа быць, выкарыстаньня ў нейкіх чыста мастацкіх творах. Напрыклад, пра аднаго палачаніна — вар’ята, бажаволка, які лічыў сябе Напалеонам, і якім апекаваліся гэтыя кадэты.
А. Хадановіч:Мы па азначэньні любім і глыбока шануем адно аднога, але я сёньня задаю хутчэй вострыя, чым камплімэнтарныя пытаньні. Іосіф Бродзкі калісьці сказануў між іншага мудрага: літаратар ня лезе ў праблемы ўлады роўна да той пары, пакуль улада ня лезе ў літаратурныя справы. І тут яны квіты, і тут паміж імі паўстае нейкая маральна-эстэтычная сымэтрыя. Барыс, нашы — твае — старэйшыя калегі па пісьменьніцкім цэху часта наракаюць, маўляў, былі блаславёныя часы, калі ўлада дапамагала літаратарам. Мне ж сёньня здаецца: максымум, што для літаратуры можа зрабіць улада, — не перашкаджаць літаратарам і не залазіць на неўласьцівую ёй тэрыторыю. Ці адчувальныя яны — гэтыя перашкоды? Пад любымі — незалежна ад зьместу — выказваньнямі беларускіх літаратараў у інтэрнэт-СМІ ужо звычна глядзяцца характэрнай лексыкі рускамоўныя камэнтары: «Это сообщество неудачников — белорусских литераторов — вечно упрекает власть в своих неудачах, в том числе літературных. Вот писать надо лучше — и никакая власть вам не помешает». Як ты ацэньваеш гэтую сытуацыю? Калі зірнуць на кніжны рынак, калі зайсьці ў беларускія кнігарні, пагартаць існыя ў нас папяровыя часопісы… Ці дастаткова ўлада нам не перашкаджае, каб ня сьпісваць на яе нашыя літаратурныя няўдачы?
Б. Пятровіч:Тыя блаславёныя часы, пра якія любяць згадваць старэйшыя пісьменьнікі, я не засьпеў, таму казаць пра іх не магу, але, тым ня менш, яны сапраўды былі, і многія з нас пра іх начутыя: вялікія ганарары, цудоўныя выданьні, дамы адпачынку, Дом літаратара, шматлікія ільготы, кватэры, машыны ды іншае… Тое, што называлася «карытам» у той час, памятаеце? Гэта ўсё было. Але з пэўных часоў гэтага ня стала, і вінаватыя ў гэтым усё-ткі не літаратары, а дзяржава, якая паспрабавала адмежавацца…
А. Хадановіч:Па-твойму, гэта ўсё павінна было застацца?
Б. Пятровіч:Гэта па сёньня застаецца, скажам, ва Ўкраіне.
А. Хадановіч:Бясплатны сыр, як мы ведаем, — у мышалоўцы.
Б. Пятровіч:Гэта па сёньня застаецца ў эўрапэйскіх дзяржавах, той жа Польшчы, Літве. Застаюцца саюзы, якія маюць свае рэзыдэнцыі, застаюцца дамы адпачынку літаратараў. Тая ж Національна спілка письменників України, якая заўсёды была ў апазыцыі да ўладаў: спачатку пісьменьнікі крычалі «геть Кучма», цяпер крычаць «геть Ющенко», — тым ня менш, яны знаходзяцца на дзяржаўным фінансаваньні, ва ўкраінскай «сьпілцы» на дзяржаўнай зарплаце працуе прыблізна 150 чалавек. У нас гэтага даўно няма: прынамсі зь 1996 году мы фактычна ня маем дому творчасьці, зь 2002 году — выданьняў ды дзяржаўных заробкаў, і, можа быць, якраз пэрыяд з 1996 па 2002 быў часам вызначэньня беларускіх літаратараў зь кім усё-ткі быць, даруйце за патас: з народам ці зь дзяржавай — з такой дзяржавай. І, можа, я скажу трошкі парадаксальную рэч, але тым ня менш: ёсьць нараканьні, маўляў, у беларусаў было вельмі мала дысідэнтаў, змагароў, так бы мовіць, зь існуючымі ўладамі…
А. Хадановіч:Ніхто не пісаў у стол, кожны думаў пра будучую публікацыю…
Б. Пятровіч:Так-так… А мне здаецца, што наадварот: якраз вельмі мала было ў беларусаў калябарантаў. І тыя ж самыя 90-ыя паказалі гэта. Калі распаўся Савецкі Саюз, да ўлады ў нацыянальных дзяржавах пачалі прыходзіць нацыянальныя дзеячы. Такія нацыянальныя дзеячы сярод камуністаў знайшліся ў Літве, у Малдове, у Грузіі. У Беларусі такога нацыянальнага дзеяча — то бок калябаранта, нацыянальна сьвядомага камуніста, які павёў бы за сабою астатніх, не знайшлося. Можа быць, нешта падобнае здарылася напрыканцы 90-х, калі пісьменьнікі ў нейкім сэнсе адмежаваліся ад улады, нават тыя, хто да таго часу працаваў з уладамі. І, можа быць, на сёньня ў нас бракуе не змагароў, а калябарантаў. І калі б у тыя 90-ыя засталіся працаваць з уладамі Някляеў альбо Бураўкін…
А. Хадановіч:А Някляеў па-мойму да апошняга спрабаваў: ініцыяваў хаджэньне пісьменьнікаў ва ўладу…
Б. Пятровіч:Але, тым ня менш, надыйшоў момант, калі адбылося поўнае адмежаваньне.
А. Хадановіч:Ёсьць у гэтым сэнс — сустракацца, намацваць узаемныя інтарэсы, падпісваць фаўстаўскія кантракты, думаць, хто каго мацней падмане і выкарыстае — улада пісьменьнікаў, ці яны ўладу?
Б. Пятровіч:Калі казаць пра асабістае, то тут кожны сам вызначае гэтую мяжу кампрамісу, а калі думаць не пра сябе асабіста, а пра…
А. Хадановіч:…цэх?
Б. Пятровіч:Не, нават вышэй — пра культуру, пра мову, пра літаратуру — то тады ўсё-ткі адзнаку гэтаму чалавеку, ягоным дзеяньням ставіць час, а ня мы канкрэтна. І я зноў жа вяртаюся да размовы пра калябарцыю. Вельмі цяжка ў пэўны момант кожнаму чалавеку рабіць нешта не дзеля сябе асабіста, а дзеля вялікае мэты, так бы мовіць. Ня кожны на гэта здольны, паколькі мы ўсе жывем сёньня і ў сёньняшннім часе, усе мы маем сяброў, кожны зь якіх у любы момант можа папракнуць, паўшчуваць, — а можа і зрабіць нешта больш важкае і важнае.
А. Хадановіч:Сярод тваіх «фрэсак» ёсьць тэкст, які называецца «Пас аддаць», адзін з маіх любімых тэкстаў. Тэкст-крэда, за які люблю і паважаю. Этыка думаньня. Творца па азначэньні — вялізарны эгаіст ці, прынамсі, эгацэнтрык і мысьліць у катэгорыях «я». Ты вядомы як адзін з найбольшых, так сказаць, альтруістаў, якія мысьляць літпрацэс у шырэйшых катэгорыях. Колькі часу забірае «Дзеяслоў», арганізатарская праца з Саюзам пісьменьнікаў, зь міжнароднымі кантактамі? У гэтай сытуацыі адмежаванасьці, пазбаўленасці ўсякай падтрымкі — што можа зрабіць невялічкая колькасьць людзей без арганізацыйных інструмэнтаў і рычагоў для гэтага, што канкрэтна ўдаецца зрабіць Барысу Пятровічу?
Б. Пятровіч:Няхай за мяне гаворыць «Дзеяслоў» дый справа наша. А калі казаць пра час, то фактычна ўвесь час адымае — на сябе часу не застаецца. Я думаю, што з гэтым сутыкаецца кожны, хто працаваў у падобнай сытуацыі. Трэба выбіраць: рабіць часопіс ці працаваць на сябе. Паколькі я выбраў працу над часопісам, то тут ужо альтэрнатывы няма.
А. Хадановіч:Тады, можа быць, пагаворым пра «Дзеяслоў». Пра вынікі апошніх гадоў. Ніколі не забуду, як у 1998 годзе я прыйшоў у часопіс «Крыніца». І так мне ўсё спадабалася: атмасфэра, скураныя фатэлі, Валянцін Акудовіч, які пыхцеў цыгарэтай у казённую попельніцу… Нікуды ніколі не хацеў ні ўступаць, ні далучацца, а тут адразу падбег і на вуха: «А як бы далучыцца да вашай творчай кампаніі, папрацаваць з вамі на карысьць часопіса „Крыніца“?». Што мне спадабалася больш за ўсё: было адчуваньне, што гэтыя людзі ні халеры ня робяць. Яны ходзяць з адухоўленымі выразамі твару і атрымліваюць за гэта ня самыя маленькія грошы зь нейкіх… крыніцаў.
В. Акудовіч:Ну і ня самыя вялікія, зь дзяржаўных крыніцаў. Гэта быў дзяржаўны часопіс.
А. Хадановіч:«Крыніцу» рабіў вялізарны калектыў аўтараў. Несумненна, сёньня бачна: гэта легендарны і фантастычны па дасягненьнях часопіс. Якой колькасьцю людзей робіцца «Дзеяслоў»?
Б. Пятровіч:Бачце, хочаш ня хочаш, а параўноўваеш з тымі залатымі часамі. Па-першае, абсалютная незалежнасьць ад эканомікі: дзяржава дае грошы — рабіце, хлопцы, часопіс, рабіце што хочаце, цэнзуры таксама як такой няма. Калектыў выдатны, немалы, чалавек 15 з карэктарамі. Нас сёньня ў «Дзеяслове» чацьвёра, Няма ні кабінэтаў, няма ні фатэляў скураных — адзінае, што ў нас ёсьць у параўнаньні з тым часам, — кампутар. Усё-ткі большасьць тэкстаў да нас трапляе ў набраным выглядзе.
А. Хадановіч:Калектыў «Крыніцы» мог дазволіць сабе працаваць камфортна і ў смак. У мяне адчуваньне, што праца над кожным нумарам «Дзеяслова» патрабуе больш намаганьняў. І тэмп, які вытрымліваецца ўжо колькі гадоў, і больш чым салідная таўшчыня нумару…
Б. Пятровіч:Разы ў тры таўшчэй за тагачасную «Крыніцу»… Але вернемся да тэмы дыялёгу з уладамі… Узяць тую самую «дзеясловіцу», якую мы былі прыдумалі як нейкі кампраміс паміж тарашкевіцай і наркамаўкай. Тады пытаньне правапісу вагалася ў розныя бакі, і мне здавалася больш рэалістычным будзе прапанаваць нейкі кампрамісны варыянт. Дзяржава — тут мы зноў апэлюем да дзяржавы — хутчэй прыслухаецца да кампраміснага варыянту, чым пяройдзе на тарашкевіцу.
А. Хадановіч:З гэтага можна зрабіць выснову: «Дзеяслоў» — каманда Барыса Пятровіча — мае аб’яднаўчы патас, жаданьне злучыць разрозьненыя раней часткі беларускай літаратуры ў нейкі цэласны працэс…
Б. Пятровіч:Так ёсьць ад першага нумару. Наколькі гэта ўдаецца — цяжка сказаць. Многія напачатку ўспрынялі «Слова ад „Дзеяслова“» як нейкую заяву, у якой няма будучыні. Там, памятаеце, было: не дзяліць на сваіх і чужых, не займацца палітыкай, таму што сапраўдная літаратура заўсёды была па-за палітыкай. Мне здаецца, што па сёньняшні час гэта ўдавалася, прынамсі пад нашай вокладкай друкуюцца як маладыя аўтары, пачаткоўцы, так і жывыя клясыкі; як аўтары, што працуюць у дзяржаўных выданьнях, так і тыя, хто нідзе не працуе, альбо працуе ў недзяржаўных; як аўтары, што перайшлі ў новы саюз, так і тыя, што засталіся ў старым саюзе. Для нас галоўны прынцып — аб’яднаўчы; галоўны прыярытэт — уласна творчасьць, сам твор. Ёсьць твор — ёсьць публікацыя. Няма твора — няма публікацыі.
А. Хадановіч: Разьвіваючы тое, што ты гаворыш, спытаюся нахабна. «Крыніцы» было камфортней, яны маглі сабе дазволіць быць рафінаванымі інтэлектуаламі, бо іншыя нішы абслугоўвалі іншыя часопісы. Калі ў «Крыніцы» было замала патасу, гэты народніцкі патас на поўную катушку давала «Полымя». Штосьці друкаваў «Нёман», штосьці «Маладосьць» і г. д. А «Дзеяслоў» апынуўся фактычна адзіным найтаўшчэйшым і найрэгулярнейшым часопісам на месцы цэлага зачышчанага лягеру. І ў выніку мусіў ператварыцца ў нешта сярэднеарытмэтычнае паміж тым, што рабілі некалькі выданьняў са сваімі тварамі, стылямі і абліччамі. Калі аб’ядоўваць усіх: і жывога клясыка, і маладога эспэрымэнтатара — пад адной вокладкай, ці няма боязі, што тым самым часопіс пазбываецца ці ня самага галоўнага — стылю, аблічча? Ці мае часопіс «Дзеяслоў» выдавецкую, рэдактарскую стратэгію? Альбо часопіс стараецца друкаваць усіх, хто зь нейкіх прычынаў ня можа быць надрукаваны іншым спосабам?
Б. Пятровіч:Ад пачатку задумвалася некалькі выданьняў на месцы забраных. Павінен быў паўстаць часопіс Сяргея Законьнікава, якія сабраў бы вакол сябе старэйшых літаратараў — і павінен быў быць «Дзеяслоў», я яго бачыў зусім іншым.
В. Акудовіч:Замест забранай «Крыніцы» Астраўцоў-малодшы таксама пачаў ствараць новы часопіс, але нічога не атрымалася…
Б. Пятровіч: У мяне асабіста зусім іншыя зацікаўленьні, мне не хацелася, каб «Дзеяслоў» стаў такім, якім ён урэшце стаў, хаця пры ўсім пры тым, мы, здаецца, стараемся вытрымліваць задачы, пастаўленыя ад пачатку. І, як вы памятаеце, тая элітарная «Крыніца» друкавала і Гілевіча, і Барадуліна, і маладзейшых літаратараў. Але Гілевіч прапаноўваў туды зусім ня тыя свае творы, якія прапаноўваў у «Полымя». Сёньня ў Гілевіча выбару няма. Гілевіч, як і большасьць літаратараў, у 2002 годзе даў слова не друкавацца ў дзяржаўных выданьнях і гэта слова трымае, як і Барадулін, Бураўкін, як у свой час Брыль, Быкаў і ўсе старэйшыя нашы пісьменьнікі. Ставіцца да іх зь непавагай, не паважаць слова, якое яны трымаюць, — немагчыма. «Дзеяслоў» існуе ня першы год і мае пэўныя задачы, але мае і пэўныя прынцыпы. «Дзеясловіца» — наглядны прынцып, але ёсьць прынцыпы, ня бачныя простым вокам, але прысутныя ў кантэксьце часопіса. І я зноў скажу: мне падаецца вельмі важным, што пад адной вокладкай сабраная сучасная беларуская літаратура ва ўсіх яе праявах.
В. Акудовіч:Я з задавальненьнем чытаю «Дзеяслоў». Нейкім дзіўным чынам ён сапраўды выглядае цэласна.
Працяг дыскусіі ГЛЯДЗІЦЕ ў «Літаратурным нумары» АРХЭ