Круглый стол проведен в рамках совместного проекта «Диалог экспертных сообществ» журнала АRCHE и сайтов «Наше мнение» и «Новая Эўропа»
Рэзюмэ: Гэтая гутарка — спроба беларускіх пісьменьнікаў, крытыкаў і рэдактараў, якія прадстаўляюць некалькі літаратурных пакаленьняў, у нефармальнай размове і на канкрэтных прыкладах разгледзець найбольш вострыя праблемы, зь якімі сутыкаюцца беларускія пісьменьнікі на актуальным этапе разьвіцьця беларускай літаратуры. Галоўнае пытаньне гутаркі: ці магчымая беларуская літаратура не на беларускай мове? Гэтае пытаньне адсылае да іншага: што значыць быць беларусам, зь якіх аспэктаў складаецца беларуская ідэнтычнасьць на сёньняшні момант і якое месца ў яе фармаваньні займае літаратура?
Удзельнікі:
Валянцін Акудовіч — філёзаф, эсэіст
Віктар Марціновіч — публіцыст, пісьменьнік, мастацтвазнаўца
Маргарыта Аляшкевіч — журналістка, літаратурны крытык
Марыя Мартысевіч — паэтка, эсэістка, перакладчыца
Павал Касьцюкевіч — пісьменьнік, перакладчык
Уладзімер Арлоў — паэт, празаік, эсэіст
Мадэратар — Андрэй Хадановіч, паэт, перакладчык
А. Хадановіч: Адзін зласьлівы беларускі блогер надоечы пацікавіўся: чаму гэта журналісты, беручы інтэрвію ў беларускіх творцаў у Беларусі па-беларуску, усё адно з маніякальнай пасьлядоўнасьцю падкрэсьліваюць: беларускі паэт.
В. Акудовіч: Беларускі філёзаф…
А. Хадановіч: Беларускі філёзаф, мастак, рэжысэр… Што азначае гэты эпітэт? Папярэджаньне? Прымайма яго па ільготным маральна-эстэтычным тарыфе, яму і так нясоладка — ён жа беларускі паэт, беларускі рэжысэр, беларускі філёзаф? Ці засьцярога: увага, далей — малазнаёмая беларуская мова, магчымыя цяжкасьці ў камунікацы? Ці гэта дадатковы напамін: усе іншыя рэжысэры, паэты, мастакі, якія ствараюць нешта на гэтай тэрыторыі, — не беларускія?
У. Арлоў: Мне здаецца, што такое падкрэсьліваньне — беларускі пісьменьнік — гэта, няхай на ўзроўні падсьвядомасьці, але ўсё-ткі праява комплексу нацыянальнай непаўнавартасьці. І нават людзі, нібыта пазбаўленыя гэтага комплексу, усё роўна трапляюць у яго поле. Браты Адамчыкі, ставячы мэмарыяльную дошку на доме, дзе жыў іх бацька, усё зрабілі за свой кошт, таму што ўлада гэтым ужо не займалася, але ўсё роўна напісалі: беларускі пісьменьнік Вячаслаў Адамчык. Я Глобусу казаў пра гэта, ён адказаў: так, гэта безумоўна лішняе слова, але вось неяк так вылезла.
В. Акудовіч: Я б пашырыў заўвагу Ўладзімера. Уласна кажучы, перад намі комплекс посткаляніяльнае сьвядомасьці. У Савецкім Саюзе былі нацыянальныя літаратуры і была ўласна літаратура — расейская, і ніхто не падкрэсьліваў, што Распуцін — расейскі пісьменьнік, а вось пра кожнага з нацыянальных пісьменьнікаў абавязкова казалася: беларускі, украінскі, армянскі, грузінскі і г. д.
У. Арлоў: І ім давалі годнасьць «народнага», а расейскім не давалі. Мог быць народны паэт Кабардзіна-Балкарыі, але народнага паэта Расеі не было.
В. Акудовіч: Я мог бы бясконца разгортваць праблему. Аднак я проста каротка заўважу: працэс мэнтальнай дэкалянізацыі не пачнецца, пакуль Адамчыкі пішуць на помніках свайму бацьку беларускі пісьменьнік, таму што Адамчыкі — гэта вяршыня знацыяналізаваных, нармальных беларусаў. Што тады казаць пра нейкіх, прабачце, журналістаў (усе мы трохі журналісты) ды чыноўнікаў? Так што яшчэ доўга нам быць беларускімі пісьменьнікамі, беларускімі філёзафамі, беларускімі кінематаграфістамі, скульптарамі і г. д.
В. Марціновіч: Мне здаецца, пытаньне можна паставіць шырэй: чым ёсьць беларуская ідэнтычнасьць? Працуючы над сваёй дысэртацыяй, прысьвечанай Віцебскай мастацкай школе, я натыкнуўся менавіта на гэтую праблему, дарэчы, значна больш складаную. Калі мы кажам пра беларускіх пісьменьнікаў, то ёсьць, прынамсі, фактар мовы. Калі ж мы кажам пра беларускае выяўленчае мастацтва і спрабуем вызначыць, беларускі мастак Марк Шагал, ці не беларускі, габрэйскі ён мастак ці не габрэйскі, — фактару мовы няма: усе фарбы на адной мове размаўляюць.
А. Хадавіч: Вальжына Морт, езьдзячы па Амэрыцы і Эўропе, вядзе вартае павагі, але безнадзейнае змаганьне з усім сьветам: яна ходзіць па музэях, бачыць шыльдачкі, пад карцінамі Шагала, прыводзіць дырэктара музэя і просіць выправіць памылку: «Марк Шагал, Віцебск, Расея». Некаторыя выпраўляюць на «Віцебск, Беларусь», некаторыя не выпраўляюць, але праблема ў іншым… Хочам мы ці ня хочам упісаць Шагала ў свой нацыянальны канон, дырэктары найбуйнешых музэяў сьвету пра гэта ня ведаюць.
У. Арлоў: У музэі Гугэнхайма ў Нью-Ёрку напісана: «Born in Belarus».
В. Марціновіч: Што, дарэчы, ня так, але Бог зь ім. Намагаючыся вызначыць, што такое быць беларускім ці габрэйскім мастаком, я натыкнуўся на некалькі вельмі пераканаўчых дэфініцыяў францускай дасьледчыцы Шагала Клэр Лефоль. І сапраўды: вельмі цяжка вызначыць нацыянальную прыналежнасьць творчасьці Шагала ці Малевіча, які шмат часу правёў у Віцебску, але, дарэчы, не нарадзіўся на тэрыторыі, сучаснай Беларусі, ці Эль Лісіцкага: беларуская яна, габрэйская, расейскія, ці, у выпадку Шагала, француская? Лефоль прапанавала такое азначэньне нацыянальнага: на палотнах гэтых мастакоў нейкім чынам рэпрэзэнтаваная беларуская ці габрэйская рэальнасьць, і, абапіраючыся на гэтую рэальнасьць, можна казаць пра тое, што іх творчасьць менавіта беларуская ці габрэйская. Мастак удзельнічае ў канструяваньні таго ці іншага нацыянальнага праекту (напрыклад, малюе сцэны габрэйскага побыту, як гэта было ў Ю. Пэна або рэканструюючы габрэйскія казкі, як на пэўным этапе гэта рабіў Эль Лісіцкі). Але калі мы вядзем размову пра беларускую літаратуру, тут адразу ж паўстае пытаньне мовы, і гэта вельмі балючае пытаньне. Майго вакабуляра не хапае для таго, каб пісаць па-беларуску, і я разумею, што ня маю ніводнага шанцу ўвайсьці ў беларускі літаратурны дыскурс проста таму, што калі ты пішаш, будучы беларусам, пра Беларусь, пра Менск па-расейску, — ты ўжо не беларускі пісьменьнік.
А. Хадановіч: Адам Глобус сказаў на гэты конт досыць жорстка: беларускі пісьменьнік — той, які піша па-беларуску; пісьменьнік, які ня піша па-беларуску, — не беларускі пісьменьнік. Але ці так гэта? Ці можам мы дазволіць сабе раскошу так лёгка раскідвацца небеларускамоўнымі беларусамі, якія адчуваюць сябе беларускімі літаратарамі? А калі так — ня можам, мусім лічыць сваімі — то што ёсьць крытэрамі прыняцьця? Прыналежнасьць да беларускай традыцыі? Але палова сучасных беларускіх літаратараў выхаваліся на Мандэльштаме, Бродзкім, Кітсе, Ейтсе, а не Купалу і Багдановічы. Можа быць, гэта прыналежнасьць да нейкай тусоўкі? Але барані Божа, паэту Сяргею Прылуцкаму зручней дамовіцца пра нешта з украінскімі субутыльнікамі, чым, скажам, з супрацоўнікамі беларускага холдынгу. Якія яшчэ могуць быць крытэры?.. Уласна кажучы, каго сёньня мы ці хто сёньня сам сябе і на якіх падставах можа лічыць беларускім літаратарам?.. Віктар Марціновіч — які літаратар, чый літаратар?
В. Марціновіч: Вось я б вельмі жадаў, каб і іншыя лічылі мяне беларускiм, таму што «лічыць сябе беларускiм» недастаткова. У маім выпадку мы бачым новага аўтара, які вельмі намагаецца быць беларускім аўтарам, але проста ня ведае, як… Я пакуль ня бачу шляху ў беларускую літаратуру. Я буду чытаць беларускую літаратуру, буду вучыцца пісаць па-беларуску, але вы ведаеце, як складана мне зараз гаварыць на гэтай мове. Пісаць па-беларуску — гэта тым больш складана. Я ня ўпэнены ў тым, што змагу ўвайсьці ў гэты дыскурс. Мне хацелася б, каб беларуская тусоўка, беларускі літаратурны дыскурс успрымаў мяне як частку сябе, як беларускага пісьменьніка, нягледзячы на тое, што я не магу зараз пісаць па-беларуску. Мой адказ на вашае пытаньне, Андрэй, палягае ў мэтадалёгіі Клэр Лефоль, калі яна працуе з жывапісным дыскурсам Віцебска 1920-х гадоў, і ў мэтадалёгіі выяўленчага мастацтва ў цэлым. Беларускі пісьменьнік — той, хто рэпрэзэнтуе ў сваёй літаратурнай рэальнасьці нацыянальны праект, канструюе Беларусь з дапамогай сваёй творчасьці.
М. Мартысевіч: На філялягічным факультэце БДУ ёсьць дзьве катэдры, якія займаюцца беларускай літаратурай, — катэдра сучаснай беларускай літаратуры і катэдра гісторыі беларускай літаратуры. Калі я праходзіла праз выкладчыкаў гэтай катэдры як студэнтка, я заўважыла адну цікавую рэч. Нягледзячы на тое, што нібыта літаратура — тая самая, погляды на прадмет і мэдадалёгія выкладаньня абсалютна розныя. Задзел «гісторыкаў беларускай літаратуры» — ад пачатку пісьмовасьці да пачатку ХХ стагодзьдзя. Калі б яны прынялі за аснову азначэнне Глобуса, катэдра ня мела б чым займацца, таму што па-беларуску пачалі больш-менш актыўна пісаць толькі ў другой палове ХІХ стагодзьдзя. І тады пайшла ў ход папулярная цяпер кацэпцыя: у XVII–XVIII, скажам, стагодзьдзі, не існавала разьвітай літаратуры на беларускай мове, але існавала так званая «шматмоўная літаратура Беларусі», у якую ўваходзіла польская, лацінская творчасьць, царкоўна-славянская — увесь спэктар моваў, якімі паслугоўвалася на пісьме насельніцтва Вялікага княства Літоўскага. Разблытваць гэты клубок моваў было цікава, захапляльна і карысна для агульнага разьвіцьця і прафэсійнага росту. Але вось ты як студэнт пераходзіш у рукі «сучасных беларускіх літаратараў». Там уся гэтая авантурная рамантыка зьнікае, пачынаецца стандартная нафталінавая мэтадалёгія, крыху падноўлены савецкі падыход да выкладаньня беларускай літаратуры. Вось жа, ці ня ўзяць гэтую мадэрновую канцэпцыю, якую выпрацавалі «гісторыкі беларускае літаратуры» і ці не прыстасаваць яе да сучаснае беларускае літаратуры, пра якую мы зараз размаўляем?
А. Хадановіч: …паставіць Віктара Марціновіча на адну дошку зь Міколам Гусоўскім, Саламеяй Пільштыновай, Янам Баршчэўскім…
М. Мартысевіч: Ну, напрыклад, хоць гэта і правакатыўна…
А. Хадановіч: Ня ў сэнсе параўноўваць (зразумела, што Марціновіч — пісьменьнік іншай эпохі), але па моўным і культурным прынцыпе.
В. Акудовіч: Уласна кажучы, першым, прынамсі на маёй памяці, гэту праблему публічна агучыў Адам Мальдзіс, вярнуўшыся з паездкі ў Англію. У 1980-х у ЛіМе быў надрукаваны артыкул, дзе ён даводзіў, што мы няправільна (хоць тады гэтая яго «няправільнасьць» грунтавалася на расейскай імпэрскай ідэалёгіі) сьцьвярджаем, што беларускае — толькі тое, што па-беларуску, адсякаючы такім чынам Беларусь ад ўсёй яе мінуўшыны, ад усёй культурнай шматстайнасьці. Дык вось, як мне здалося, гэта быў па-свойму рэвалюцыйны крок Мальдзіса. Ён казаў: мы павінны прыняць тое, што беларуская літаратура полімоўная і такой заўсёды была. Ён не казаў, што заўсёды будзе, напэўна, хацеў, каб яна аднойчы ўсё-ткі стала монамоўнай, толькі беларускай…
А. Хадановіч: Можа, усё-ткі яна ня стала «мона»?
В. Акудовіч: Асабіста мне не падабаецца пазыцыя Глобуса. Я думаю, што тэза «беларускае толькі па-беларуску» — ідэалягічна і гістарычна няправільная. Гэта дакладна вядзе нас у нікуды. Беларусь ніколі ня стане толькі беларускай, як мне гэта ні крыўдна, ні сумна… І калі яна ня стане толькі беларускай, а мы будзем цэнтраваць беларускую літаратуру жорстка на беларускай мове, то мы зробім вялікую хібу. Мова для мяне — самае дарагое, я недзе пісаў, што пасьля дзяцей для мяне мова саме дарагое. Але ня ўпарчуся адстойваць яе ўсюды, дзе трэба і дзе ня трэба — гэта толькі больш шкоды зробіць. Літарартура пры ўсім выключным значэньні мовы — гэта ня толькі мова, па вялікім, рахунку мова — толькі сродак для расповеду пра чалавека і сьвет.
У. Арлоў: Я згодны з гэтай пазыцыяй толькі ў гістарычным аспэкце. Што датычыць ХХ стагодзьдзя, то, можа быць з пэўнымі агаворкамі, але я на баку Глобуса. Літаратура, якая ствараецца па-беларуску цяпер, — гэта беларуская літаратура. Тая ж, якая ствараецца на іншых мовах, няхай сабе ў Беларусі беларускімі, так сказаць, аўтарамі… у мяне вялікае пытаньне, што гэта за беларуская літаратура. Я хачу згадаць словы Альбэра Камю, які сказаў аднойчы: што б ня здарылася са мной, я ведаю, што ў мяне ёсьць радзіма — гэта французская мова. Я думаю, што цяпер, у той сытуацыі, у якой знаходзімся мы, гэта надзвычай актуальна гучыць для нас, літаратараў. Магчыма, найлепш пра гэта сказаў у адным з сваіх зномаў Алесь Разанаў: «Вось вершы, напісаныя па-беларуску і напісаныя па-расейску аўтарамі, якія жывуць у Беларусі, — і тыя на ўзроўні, і гэтыя таксама. Але — назіраньне: у беларускіх вершах нечага на каліва больш, нібы яны творацца з матэрыі іншай удзельнай вагі, — у іх больш на айчыну».
М. Аляшкевіч: Слову беларускі мы надаем некалькі значэньняў. Па-першае, мы вылучаем мову, потым — нацыяальную заангажаванасьць, этычную… этнічную прыналежнасьць: маўляў, мы не расейцы…
М. Мартысевіч: Цікавая агаворка: «этычная прыналежнасьць да беларусаў».
М. Аляшкевіч: Я вось сядзела і ўдумвалася: калі я бяру інтэрвію, ці сьвядома я выкарыстоўваю слова беларускі і што я хачу гэтым сказаць? Напэўна, я выкарыстоўваю яго як маркёр: па-першае, будзе штосьці незнаёмае, па-другое, будзе пэўная нацыянальная заангажаванасьць — я ня ведаю, можа быць у вас, Віктар, ёсьць нейкая іншая нагода ужываць гэта слова ў журналістскай практыцы. І яшчэ мяне вельмі турбуе лёс рускамоўных аўтараў Беларусі. У красавіку 2009 году мы правозділі дзьвюхмоўны слэм «Бітва паэтаў», і я пабачыла, наколькі востра стаіць гэтае пытаньне, прынамсі, для мяне асабіста. Бо я люблю, каб усе жылі мірна і сябравалі…
А. Хадановіч: Па-мойму, цягам гэтага слэму вы сумленна выцягвалі рускамоўных літаратараў. Складалася ўражаньне, што рускамоўныя жывуць у нас у маленечкім гета. На вашым слэме я адчуў сябе беларускамоўнай большасьцю, якая дапамагае рускамоўнай меншасьці. Сур’ёзна: выходзілі паэты, якіх трэба было абараняць, бо іх рубілі страшныя зубры кшталту Віталя Рыжкова ці Сяржа Мядзьведзева, дасьведчаных слэмераў. Вы нават зрабілі льготную шкалу ацэнак, каб вывесьці ў фінал рускамоўнага аўтара, які б і ў дзясятку ня трапіў бы, калі б змагаўся на агульных умовах.
М. Аляшкевіч: Так, Марыйка нават казала, што ў нас атрымаўся «сельскі бал» для рускамоўных аўтараў. Атрымліваецца, што людзі, якія пішуць па-беларуску ставяцца да пісьменства свайго вельмі сьвядома, а тыя што пішуць па-расейску, быццам бы тут і ні пры чым, яны быццам бы ўвогуле не павінны пісаць. Ня можаш пісаць па-беларуску — усё, забі сябе адразу. Для мяне гэта вельмі балючае пытаньне, я думаю, ня толькі для мяне. Я думаю, вельмі многа людзей гатовыя прыняць Беларусь такой, якая яна ёсьць, — з усімі яе хібамі, прыняць яе на рускай мове. Гэтыя пісьменьнікі ня ведаюць беларускай, яны хацелі б яе вывучыць, але ім нешта замінае: можа лянота, а можа тое, што няма традыцыі вывучэньня мовы. Што зь імі рабіць з гэтымі аўтарамі?
А. Хадановіч: Магчыма, мы сёньня ствараем недастаткова камфортныя ўмовы для першага кроку ў бок беларушчыны. Некалькі разоў пасьля моцных дыскусіяў на конкурсах маладых літаратараў ПЭН-цэнтру журы прымала рашэньне: хай гэты аўтар піша па-расейску, сьцерпіць сьвятой памяці Натальля Арсеньнева прысутнасьць рускамоўнага фіналіста на конкурсе яе імені — але гэта таленавіта і мусіць прагучаць… Адназначна, што ад таленавітага рускамоўнага літаратара шкоды менш, чым ад бяздарнага беларускага, няма пра што спрачацца. Рускамоўны паэт Дзьмітры Дзьмітрыеў трапіў у лік пераможцаў у 2003 годзе. На сёньня Дзьмітры Дзьмітрыеў вынайшаў дзясяткі новых паэтычных камбінаторных жанраў і ўжо на беларускай мове піша паліндромы, каляпаліндромы, і процьму ўсяго іншага.
М. Мартысевіч: Або іншы прыклад: апошні ПЭН-цэнтраўскі конкурс імя Карласа Шэрмана. Напэўна, самыя моцныя аўтары сярод самых моцных былі рускамоўныя, і двое зь іх — Кацярына Зыкава і Павал Анціпаў — перакладаюць беларускіх паэтаў на рускую мову. І гэта таксама вельмі добра, таму што калі расейскія літаратары пачынаюць перакладаць беларусаў, часта атрымліваюцца ўсялякія канфузныя рэчы.
А. Хадановіч: Як у вядомым літаратурным анекдоце: «У канюшыне сакаталі конікі» — «В конюшне ржали лошадки».
В. Акудовіч: У Беларускім Калегіюме, як мне здаецца, абсалютна не існуе моўнай праблемы, прынамсі, на маім аддзяленьні філязофіі і літаратуры. Часам хтосьці, хто пачынаў па-руску, без усялякага ціску пераходзіць у творчасьці на беларускую мову. Напрыклад, Андрэй Адамовіч і шэраг іншых… Але я заўсёды кажу: калі вашая этнічная мова — руская і асабліва калі вы пішаце вершы, ніколі не пераходзьце на беларускую мову! Вашая творчасьць на этнічна чужой мове ніколі ня будзе поўнаю.
А. Хадановіч: Добра, што я рускамоўным паэтам не пасьпеў ад вас пачуць гэтага.
М. Аляшкевіч: Тыя аўтары, якія пішуць на рускай мове, маглі б спрычыніцца да запаўненьня вольных нішаў нашай літаратуры. Толькі каб нікога не прымушаць пісаць па-беларуску.
П. Касьцюкевіч: Усё адно застануцца прынцыпова рускамоўныя беларускія пісьменьнікі, напрыклад, Майкл Галдзянкоў, які ніколі не памяняе мовы, — і ў гэтым яго адметнасьць.
М. Мартысевіч: Я думаю, варта ўлічваць аўтарскі намер: чыім літаратарам бачыць сябе пісьменьнік.